| 5 p.m. 19 Medi, 1806. Y drawing-room yn yr hen blas ym Mhresaddfed, Sir Fôn. RICHARD WALTER, y pen gwas tŷ, yno'n gweld fod popeth yn iawn. Rhed ei fys ar hyd wyneb yr eilfwrdd mahogani. Daw LOWRI, y brif forwyn, i mewn gan ddwyn tebot a dysglau te ar hambwrdd. |
|
| Lowri |
Mae Syr John wedi gorffen cinio. Mi fydd yma toc. |
| Walter |
Dyro'r te ar y bwrdd penfro o flaen y tân. Mae hi'n dechrau oeri. |
| Lowri |
Trueni nad oes dim meistres i'r tŷ yma a'r gaea eto o'n blaen ni. |
| Walter |
Pa wahaniaeth wnâi hynny? |
| Lowri |
Cael ambell ddawns a gwledd. Mae'r wlad o gwmpas wedi mynd mor ddigalon a'r Methodistiaid yma'n lladd ar bob miri. Mae un ohonyn nhw wedi setlo'n ddiweddar yn Llanfechell, wrth ymyl. |
| Walter |
Mi wn. John Elias. Mab i grefftwr. Wedi priodi merch i Mr. Broadhead. Codi'n arw yn y byd. |
| Lowri |
Pam gebyst na wnaiff y mistar briodi? |
| Walter |
Run fath â'i chwaer, Mrs. King? |
| Lowri |
Mae honno'n dawnsio bob nos yn Bath a'i phriod yn feistr y moesau. Maen nhw'n byw mewn crandrwydd hoenus. |
| Walter |
Does arni hi ddim eisiau i'w brawd briodi. Pan fydd y miri yn Bath a Cheltenham drosodd, mi ddaw hi'n ôl yma yn feistres. Mi gawn ddawnsio wedyn... Pwy fu'n glanhau fan yma bore heddiw? |
| Lowri |
Nid fi. |
| Walter |
Ann felly. Dywed wrth Ann am ddwad yma. |
| Lowri |
Welaist ti Ann yn dawnsio? |
| Walter |
Fedr hi? |
| Lowri |
Mae hi'n troi mor ystwyth â'r tylwyth teg. |
| Walter |
Welais i rioed mo'r tylwyth teg. |
| Lowri |
Paid â brolio anwiredd. |
| Walter |
Ar fy nhwca! |
| Lowri |
Naddo?... Wir?... Wel, sbia ar Ann. |
| Exit LOWRI. Mae WALTER ymn gosod cadair yn barod i SYR JOHN. Daw ANN i mewn ato. |
|
| Walter |
Ti fu'n tynnu llwch yma heddiw? |
| Ann |
Fi oedd i wneud, ond mi anfonodd Mrs. Roberts fi am neges i'r pentre cyn imi orffen. |
| Walter |
Rhed dy fys ar hyd y sideboard yma? |
| Mae'r ddau yn symud at yr eilfwrdd. |
|
| Ann |
(Wedi gwneud a gwenu.) Go ddrwg yntê? Chyrhaeddais i ddim hyd yma. Dim ond y lle tân a'r llawr. |
| Walter |
Rhyw slemp o lanhau. |
| Ann |
Dydy hynny ddim yn deg, Mr. Walter. Nid un i lechian gweithio ydw i. Mae'r forwyn fach at alwad pawb bob munud. |
| Walter |
Be wyt ti'n hornio, 'mechan i? (Gan roi ei fraich am ei gwasg hi.) |
| Ann |
(Yn dawel.) Peidiwch, Mr. Walter. |
| Walter |
(Gan ei thynnu hi ato a cheisio'i chusanu.) "Gwen ei brest a gwen ei bronna, Gwen bob man a choch ei bocha". |
| Ann |
Cilia dy ddwylo, y sbachwr budr! |
| Mae hi'n rhoi bonclust iddo sy bron â'i daflu i'r llawr a hithau'n rhydd. |
|
| Walter |
Y mwnci diawl, be haru ti? |
| Ann |
Chaiff neb holmyn fynd yn hy arna i, Dic Walter. |
| Walter |
Mynd yn hy! Rwyt ti'n siarad fel pladres o wraig fonheddig. |
| Ann |
Mae gan forwyn fach ei pharch gystal â gwraig fonheddig. |
| Walter |
Cau dy hopran, y gnawes gipog, os dyna dy siort di. |
| Ann |
(Wedi tawelu.) Rydach chi yn llygad eich lle. Dyna fy siort i. |
| Walter |
O'r gorau, mae hi wedi cau arnat ti am le yma. Mi gei hel dy garcas a ffwrdd a thi bore fory nesa. |
| Ann |
Holics gwyllt, ie? Dydy hynny'n dychryn dim arna i. Mae gen i ewyrth yn Dronwy yn yr un swydd â chithau. Hawdd imi symud yno. |
| Walter |
Heb garictor? |
| Ann |
Mi ofynna i Mrs. Roberts am garictor. Hi ddaru 'nghyflogi i. |
| Walter |
Rwyt ti'n lartsh ar y naw, 'nglasan i. Pam na ofynni di i Syr John? |
| Ann |
A dweud wrtho pam rydw i'n mynd? |
| Walter |
Capten yn y llynges fu Syr John. Siawns na chei di gusan ganddo yntau. Roi di glewtan o ddiolch i Syr John? |
| Ann |
Nid rhyw glwpa bron torri ar ei draws eisiau cusan ydy Syr John. |
| Walter |
Pwy sy eisiau dy gusan di, y sili-ffrit? |
| Ann |
Chi, nid fi, ddwedodd Syr John. |
| Walter |
Rwyt ti'n mynd yn llond y tŷ. Dos, gloywa hi i'r gegin i olchi'r llestri. |
| Ann |
(Wedi chwerthin.) Mi fydde'r llestri wedi eu gorffen rwan heb i chi anfon amdana i a chael slap am eich gwendid. |
| Mae hî'n dawnsio oddi wrtho ac yn troi fel olwyn ar |ei dwylo a glanio ar ei thraed o flaen SYR JOHN BULKELEY sy newydd gyrraedd y drws. Mae hi'n ymsuddo mewn cyrtsi del ac yna'n codi iddo ef gamu i mewn i'r ystafell. |
|
| Walter |
Mae'r te'n barod i chi syr. A gaf i dywallt? |
| Syr John |
Aros funud... Pwy ydy hon? |
| Walter |
Y forwyn fach syr. Yn ei blwyddyn gynta... (Wrth Ann.) Dos, rwan. |
| Syr John |
Saf fan'na.... Be ydy d'enw di? |
| Ann |
Ann, syr. Ann Thomas. |
| Syr John |
Be ydy d'oed di. |
| Ann |
Deunaw, syr. |
| Syr John |
O ble doist ti? |
| Ann |
O Aberffraw, syr. Ffermwr, a chanddo dyddyn go lew, Thomas Williams, ydy nhad i. |
| Syr John |
Ydy dy ddwylo di'n lân? |
| Ann |
(Gan ddangos ei dwylo.) Roedden nhw'n lanach bum munud yn ôl. |
| Syr John |
Fedri di dywallt te? |
| Ann |
A'i yfed hefyd, syr, pan fedra i fforddio. |
| Syr John |
O'r gore, Walter. Mi gaiff y forwyn fach yma dywallt te imi... |
| Y mae WALTER yn moesymgrymu fymryn a sefyll yn ei unfan. Edrych SYR JOHN arno. |
|
| Syr John |
... Does dim rhaid iti aros. |
| Ail foesymgrymiad gan WALTER a mynd allan mewn tymer ddrwg a chau'r drws yn glep. Mae ANN yn procio'r tân a'i lanhau. Mae yntau'n ei gwylio, wedyn eistedd yn ei gadair ger y bwrdd penfro. Cyfyd hithau a throi ato. |
|
| Ann |
Siwgwr, Syr? |
| Syr John |
Ydy'r te'n gry? |
| Ann |
Mae o'n sefyll ryw bum munud. |
| Syr John |
Un darn, felly... 'Fedri di sgwennu, Ann? |
| Ann |
Cymraeg a Saesneg, syr. Be' wnawn i yma heb lythyrau? |
| Syr John |
Wyt ti'n forwyn? |
| Ann |
Yn fy mlwyddyn gynta, syr. |
| Syr John |
Nid dyna rydw i'n ei ofyn... Wyt ti'n wyry?... Fuost ti'n caru yn y gwely? |
| Ann |
(Sioc, yna'n ddig.) Naddo erioed... Ond pa hawl sy gennych chi i ofyn? |
| Syr John |
Peth prin yn dy ddosbarth di. |
| Ann |
(Fel rhew.) Mi alwa i ar Mr. Walter i dywallt i chi, ─ syr. |
| Syr John |
Mi ofynnais i ti dywallt. |
| Ann |
Mae gen i'r llestri i'w golchi. |
| Syr John |
Dos ymlaen... (Mae hi'n codi'r tebot ac ar dywallt.) ... Wnei di 'mhriodi i, Ann? |
| Mae hi'n codi pig y tebot ac edrych arno; yna'n gorffen tywallt a rhoi'r tebot i lawr heb edrych arno a sefyll. |
|
| Syr John |
Wnei di 'mhriodi i, Ann? |
| Ann |
(Wedi hir edrych arno.) Dyna ofynsoch chi'r tro cynta? |
| Syr John |
Ie. |
| Ann |
Roeddwn i'n amau 'mod i'n clywed pethau ac yn gwirioni. |
| Syr John |
Wel?... Wnei di? |
| Ann |
Tad annwyl! ... Gwnaf. (Mae hi'n chwerthin yn dawel.) |
| Syr John |
Pam 'rwyt ti'n chwerthin? |
| Ann |
Mae pethau'n digwydd imi heddiw. |
| Syr John |
Rydw i o ddifri, Ann. |
| Ann |
Gobeithio'ch bod chi. |
| Syr John |
Rwyt ti'n fy nghredu i? |
| Ann |
Rydw i'n ceisio 'ngore. Rhowch funud neu ddau imi. |
| Syr John |
Dyna pam y gyfynnais i─ |
| Ann |
Rydach chi'n reit sobor, syr? |
| Syr John |
Fûm i erioed yn sobrach er pan wnes i f'ewyllys yn Gibraltar saith mlynedd yn ôl. |
| Ann |
(Dan wenu.) Mae hynny'n gysur... Ewyllys hen lanc? |
| Syr John |
Mae darpariaeth ynddi i wraig... Un unig ydw i, Ann. |
| Ann |
'Does dim rhaid i chi fod. |
| Syr John |
Rydw i'n hen, 'merch i. Blwyddyn arall ac mi fydda i'n ddeugain. |
| Ann |
Dyna glep y gegin er pan ddois i yma. Mi fu 'na ddal grotiau y priodech chi cyn eich deugain. |
| Syr John |
'Gân' nhw ddychryn? |
| Ann |
Mi gaiff Richard Walter sioc ei fywyd. |
| Syr John |
Mae arna i ofn y bydd peth dychryn ar y cynta yn Bath ac yn Baron Hill... cyn iddyn nhw dy weld di. |
| Ann |
A chwerthin go fawr am eich pen chi yn priodi cangen o forwyn weini. A'r gwatwar yn yr assembly ym Miwmares! |
| Syr John |
'Fydd arnat ti ofn? |
| Ann |
Mae gwragedd eich dosbarth chi yn fedrus iawn i frifo. Fel tynnu gwaed. |
| Syr John |
Mi fyddi di'n un ohonyn nhw. |
| Ann |
'Ddwedwch chi hynny wrth Mrs. King? |
| Syr John |
Mi fydd yn haws sgwennu ati na dweud wrthi. Tipyn o arglwyddes ydy fy chwaer. |
| Ann |
Syr John, munud o wallgofrwydd ydy hwn. Rydw i'n barod i anghofio'r cwbl a mynd odd'ma. Mi fydd yn hawdd imi fynd. Rydw i wedi cael notis. |
| Syr John |
Ddaru ti addo 'mhriodi i, Ann Thomas? |
| Ann |
Do, syr. |
| Syr John |
Wyt ti'n tynnu'n ôl? |
| Ann |
Rhoi cyfle i chi i dynnu'n ôl. |
| Syr John |
Rhaid inni briodi heb fod neb yn gwybod... Yma yn eglwys y plwy... Tair wythnos i heddiw... Am wyth ar gloch y bore... Leisens arbennig... Rhoi'r ficer ar ei lw i gau ei geg. Fedri di fod allan y bore heb i neb yn y cefn amau? |
| Ann |
Bore pobi bara. Fi sy'n picio i'r pentre'r noson gynt i brynu burum. Os anghofia i rhaid imi redeg cyn brecwast drannoeth. Tair wythnos i neithiwr mi anghofia i'r burum. |
| Syr John |
Fedri di ddilyn dy waith yma am dair wythnos fel cynt? |
| Ann |
Hawdd deffro o freuddwyd a dau droed ar y llawr. |
| Syr John |
Nid breuddwyd ydy hyn, Ann. |
| Ann |
Breuddwyd i mi nes mynd am y burum. Tan hynny peidiwch chi â gofyn am fy ngweld. |
| Syr John |
Paid dithau â rhedeg i ffwrdd. |
| Ann |
Rhaid imi ofyn maddeuant Mrs. Roberts er mwyn aros. |
| Syr John |
Be fu? |
| Ann |
Mymryn o ffrwgwd wedi imi fethu codi llwch. Dim o bwys. Mae gen i dymer wyllt. Tendiwch! |
| Syr John |
Fedri di reoli tŷ fel hwn? |
| Ann |
Mi fydd gen i Mrs. Roberts. Nid dyna fydd fy mhroblem i. |
| Syr John |
Be' fydd dy broblem di? |
| Ann |
Ond chi... Chi! |
| Syr John |
Ann bach, rydw i'n methu'n lân â dirnad pam rwyt ti'n fy mentro i. |
| Ann |
Mi fydde'n ffitiach fy mod i'n deud hynny na chi... Chi sy'n mentro. |
| Syr John |
Mi wn i pam rydw i'n mentro. Ond pam yr wyt ti? |
| Ann |
Gofynnwch i Mrs. King. |
| Syr John |
I ti rydw i'n gofyn. |
| Ann |
Mi ro i ateb Mrs. King. Chawn i ddim cynnig gwell tawn i'n aros chwarter canrif. |
| Syr John |
Dyna'r unig reswm? |
| Ann |
Cwestiwn teg tair wythnos i heno. Dowch, mae'ch te chi'n oeri, syr, a'r llestri heb eu golchi... |
| Cyrtsi, ac allan â hi. Mae SYR JOHN yn sipian ei de yn araf freuddwydiol. Daw WALTER i'r drws. |
|
| Walter |
Mae 'na ddyn yn y drws, syr, yn gofyn am eich gweld chi. |
| Syr John |
Gŵr bonheddig? |
| Walter |
Nage, syr. Methodist. |
| Syr John |
Clerigwr? |
| Walter |
O nage, syr. Siopwr, groser, ond ei fod o'n prygawthan pregethu hefyd. |
| Syr John |
Un o'r pentre? |
| Walter |
O Lanfechell. Dyn dwad, wedi priodi merch i Mr. Broadhead. |
| Syr John |
Hwnna? Mi glywais amdano. Be sy arno'i eisiau? |
| Walter |
Gofyn am eich gweld chi. Ddwedodd o mo'i neges. |
| Syr John |
'Tyrd a fo yma. |
| Exit WALTER a dychwelyd a chyflwyno. |
|
| Walter |
John Elias, syr. |
| Daw JOHN ELIAS i mewn, yn dal, tywyll, boneddigaidd, trwsiadus, 32 oed. Moes-ymgrymu i Syr John. |
|
| Syr John |
Pnawn da. |
| Elias |
Pnawn da, Syr John. |
| Syr John |
Be alla i ei wneud i chi? |
| Elias |
Mi fuoch chi'n gapten yn llynges ei Fawrhydi yn y rhyfel enbyd yma, Syr John? (Mae SYR JOHN yn moesymgrymu.) A'ch dyrchafu'n farchog i goroni'ch gyrfa enwog... (Moesymgrymu cadarnhaol eto.) Mi fuoch chi hefyd yn Uchel Sirif sir Fôn. (Yr un peth eto.) Dyna'r pam y mentrais i ofyn am eich gweld chi, Syr John. Mi wyddoch chi'n well na nemor neb am beryglon y môr a helynt llongwyr ynys Môn yn y rhyfel, yn arbennig y llongau masnach y mae llongau rhyfel Napoleon yn eu herlid a'u dal. |
| Syr John |
Mae brwydr Traffalgar y llynedd wedi gostwng llawer ar y peryglon hynny. |
| Elias |
Do'n wir, Syr John, ac i chi'r capteiniaid a'r Arglwydd Nelson dan ragluniaeth y nef y mae'r diolch. Roedd y tâl yn ddrud hefyd, colli'r fath lyngesydd ar union awr y fuddugoliaeth. Ond y mae ambell long ryfel o Ffrainc yn ffroeni o gwmpas moroedd Cymru hyd yn oed rwan. |
| Syr John |
Ac weithiau'n dal ysglyfaeth. Fel yna, welwch chi, mae capteiniaid llynges yn ennill eu bara. |
| Elias |
A'u hysglyfaeth yn dihoeni yng ngharcharau Ffrainc. |
| Syr John |
Mae'n drueni amdanyn nhw, ond rhyfel ydy rhyfel. |
| Elias |
Mae nifer ohonyn nhw'n Gymry, Syr John. |
| Syr John |
Oes rhai o Sir Fôn yma? |
| Elias |
Un o Amlwch, Capten Thomas Owen, perchennog ei long ei hun. Roedd o'n un o bum llong yn hwylio gyda llwyth o Amlwch i Lundain, ac un o'n llongau rhyfel ni yn eu hebrwng nhw. Ond tua thrwyn Cernyw mi drodd y llong ryfel yn ôl a'u gadael nhw heb warchod. Daeth llong ryfel o Brest ar eu gwartha nhw. Doedd dim amdani ond gwasgar. Fe ddaliwyd yr Elinor, llong Thomas Owen, ac y mae yntau rwan mewn carchar yn Verdun yn Ffrainc. Nid fo'n unig, ond amryw Gymry eraill, capteiniaid llongau o Fôn ac Arfon... Syr John, casglu cronfa i helpu'r Cymry hyn yn Ffrainc i brynu bwyd a chysuron yr ydw innau, a dwad yma i ofyn i chi helpu ydy fy neges i. |
| Syr John |
Ydach chi'n nabod rhai ohonyn nhw? |
| Elias |
Rydw i'n nabod Capten Thomas Owen yn dda. Mi fu o am dymor yn Fethodist, ond fe wrthgiliodd. |
| Syr John |
A chithau'n casglu iddo fo? |
| Elias |
Mae'n o'n Gymro ac mewn angen. |
| Syr John |
I'r Cymry rydych chi'n casglu? |
| Elias |
I'r carcharorion rhyfel yn Ffrainc o Fôn ac Arfon a Meirionnydd. Rydan ni wedi anfon hanner can punt atyn nhw eisoes, ond mae gofyn am chwaneg. Maen nhw'n crefu'n daer. |
| Syr John |
Oes gennych chi rywbeth i ddangos iddyn nhw dderbyn yr arian? |
| Elias |
(Gan roi papurau iddo.) Dyma i chi ddogfennau o Lundain a Pharis yn cydnabod derbyn ac yn gofyn am chwaneg. |
| Syr John |
(Yn darllen.) Sir John Elias! (Gydag ynganiad Saesneg.) Pwy ydy hwnnw? |
| Elias |
(Dan wenu.) Eich ufudd was. Anodd i bobl yn Ffrainc ddychmygu am neb llai na marchog sir yn estyn cymorth i drueiniaid rhyfel. |
| Syr John |
Yn wir, rydach chi'n rhoi golwg newydd i minna ar y Methodistiaid. Peth anghyffredin yn eich hanes chi? |
| Elias |
Syr John, mae gennym ni Fethodistiaid esgob o lywydd i Ogledd Cymru yn y Parchedig Mr. Thomas Charles o'r Bala. Fo sy'n ein dysgu ni i anrhydeddu'r brenin ac ufuddhau i'r llywodraeth. Y mae casglu i'r capteiniaid o Gymry yn Ffrainc ac i Gymdeithas y Beiblau drwy'r byd yn rhan o'n dyletswydd ni yn ôl Epistol Pedr ac yn ôl athrawiaeth Mr. Charles. |
| Syr John |
Wel, mi gaiff fod yn rhan o 'nyletswydd inne, er nad ydw i ddim yn Fethodist. Mi ro i ddau gini i chi at yr achos da. |
| Elias |
Bendith y nefoedd arnoch chi, syr, ac ar─roeddwn i ar fin dweud ac ar eich teulu. Ond gŵr dibriod ydach chi. |
| Syr John |
Wel ie, hyd yn hyn, hyd yn hyn... Ond rhoswch rwan, mi fydda i'n eistedd ar y fainc weithiau gyda Mr. Richard Broadhead. Rydach chi, yn ôl a glywaf i, yn fab yng nghyfraith iddo fo? |
| Elias |
Mi gefais i'r anrhydedd o ennill llaw ei ferch hynaf o. Ond nid o fodd Mr. Broadhead, mae'n ddrwg gen i ddeud. |
| Syr John |
Mae hynny'n naturiol. Mae priodi'n is na'i stad yn beryg go enbyd, yn enwedig i ferch. |
| Elias |
Mi wn ei fod o'n berigl ac yn dramgwydd. Ond chlywais i erioed awgrym o hynny gan fy ngwraig. |
| Syr John |
Mi ddalia i naddo. Rydw i'n ei chofio hi'n eneth fach, yr hyna ohonyn nhw, ffefryn annwyl ei thad, merch fonheddig a gwraig fonheddig. |
| Elias |
Gwraig dduwiol. |
| Syr John |
Aha? Chi wnaeth Fethodist ohoni? |
| Elias |
Roedd hi'n Fethodist cyn i mi ei gweld hi. |
| Syr John |
Felly nid ei phriodas oedd achos y rhwyg rhyngddi a'i thad? |
| Elias |
Ei chrefydd hi oedd cychwyn y trwbl, mynd i'r seiat. |
| Syr John |
Dewis cwmni isel, gwerinol. Wedyn priodi i'w chlymu ei hun ynddo. Druan o'r hen Broadhead, colli cannwyll ei lygad. A dwyn gwarth arno hefyd. Hynny yw, yn ei gylch ei hun. |
| Elias |
Mae o'n dechrau maddau iddi hi. |
| Syr John |
Ac i chithau? Wedi'r cwbl, mae ganddo fab yng nghyfraith reit enwog. |
| Elias |
Wel, mae o'n cyfrannu at y gronfa yma i helpu'r Cymry yn Ffrainc. |
| Syr John |
Rydach chi'n swynwr heb eich bath. Mi ddalia i mai yn y pwlpud y gwelodd Miss Broadhead chi gynta? |
| Elias |
Pregethu ydy fy ngwaith i, fy mywyd i. I hynny y'm galwyd i. Mi welodd hithau hynny. |
| Syr John |
Mae pwlpud yn berig i ferch! |
| Elias |
Tybed nad ydy plas hen lanc yn berig i ferch? |
| Syr John |
Wel ie, digon posib. Ond fu 'na rioed ferch a briododd y pwlpud a'r plas. |
| Elias |
Gadael y plas i weini ar y pwlpud, dyna offrwm fy ngwraig i. |
| Syr John |
Offrwm? Gair da yn ei le... Dwedwch i mi, a gobeithio nad ydy'r cwestiwn ddim yn rhy bersonol... gawsoch chi fod priodi mor anghyfartal o ran dosbarth a dygiad i fyny, yn anodd? |
| Elias |
Syr John, os ydy'r briodas o'r ddwy ochr o wirfodd─ |
| Syr John |
Ie? |
| Elias |
Yna does dim priodi anghyfartal. |
| Syr John |
(Gan groesi ato a chymryd ei law yn wresog.) Sir John Elias! Sir John Elias! Ateb gŵr bonheddig. Rydych chi'n codi fy nghalon i'n arw... (Chwerthin calonnog.) Fwy nag y tybiwch chi. Mi ddaethoch chi yma pan oedd eich angen chi... Faint ddwedais i y rhown i i'r gronfa yma? |
| Elias |
Dau gini, yntê? |
| Syr John |
Mae'ch neges chi heddiw yn haeddu mwy na hynny. Dywedwn bum punt. Arhoswch... (Mae ef yn canu'r gloch.) Rhaid inni fynd i'r offis.... (Daw Walter ato.) Walter, tyrd â het a chot Mr. Elias i'r offis. Mae gennyn ni fusnes yno... |
| Cymer ef fraich ELIAS a'i arwain allan a WALTER, a'i geg yn fawr agored syn, yn eu gwylio. TERFYN YR OLYGFA |