| ADEG: Y presennol, prynhawnddydd haf. LLE: Siop y Barbwr yn Llawybryn. Y mae ISAAC LEWIS, y barbwr, yn cyweirio glawlen ac mewn tipyn o helbul gyda'r gorchwyl. Gŵr tua thrigain oed ydyw ISAAC, cymharol dal, teneu, yn magu dwy locsen gochlyd, ei wallt yn britho ac yn tueddu i ddiflannu yng nghwmpas ei gorun. Saif y siop ar sgwâr y pentre, a thrwy ei ffenestr lydan, gwelir esgyn-faen neu garregfarch. Dyma areithfa gwleidyddwyr y pentref ers oesau, os nad eu pulpud hefyd. Yn wir, honnri gan rai i Hywel Harris, ac hyd yn oed Whitefield bregethu oddiarni yng nghyffroad mawr y ddeunawfed ganrif, er nad oes sicrwydd diymwad o hynwy. Parthed yr ystafell; cadair eillio yn agos i'r ffenestr, ac offer arferol barbwr ar fwrdd gerllaw; meinciau oddiamgylch, ac addurnir y muriau â gwahanol almanaciau, hysbysebau ynglŷn â ffeiriau, bwydydd a meddyginiaethau gwartheg, defaid, moch a cheffylau. Drws y siop yn y cefn ar y dde, ac un arall yn arwain i gorff y tŷ. Yn union, ymddengys NATHANIEL MORGAN o'r tu allan. Cymro byr, gwydn, a chryn led yn ei ysgwyddau ydyw NATHANIEL, tua hanner camt oed; ei ymadrodd yn gyflym, a'i symudiadau, fel rheol, ym chwim. Eithr cerdd yn awr braidd ym llesg, a golwg ofidus ar ei wynepryd. |
|
| Isaac |
A shwt ych-chi heddy, Nathanial? |
| Nathaniel |
(Yn alarus.) O, tewch sôn,─tewch sôn. |
| Isaac |
Beth sy'n bod nawr? |
| Nathaniel |
Beth sy'n bod yn wir! Gofid a thrallod; dyn a anad o wraig... ia, ia... wn-i yn y byd ffordd wy-i wedi llwyddo i fyw c'yd, yn hercan fel hyn o helbul i helbul. (Eistedd ym ddiymadferth mewn cadair freichiau.) |
| Isaac |
Wel, beth sy 'ta? Dyw Marged Ann ddim yn teimlo'n dda? |
| Nathaniel |
Y chi a'ch Marged Ann! Rwy'n synnu at hen lanc calon-galad fel chi, Isaac, yn clepran am 'i Farged Ann byth a hefyd. |
| Isaac |
Gesoch-chi newydd drwg odd'wrth Riannon? |
| Nathaniel |
Dim mwy nag arfar. Arian─mo'yn arian beunydd─het newydd bob yn ail ddydd, a gŵn shidan, am wn i, bob yn ail wthnos. |
| Isaac |
Wel, 'rych-chi'n tynnu gwep ofnatw. Beth gynllwn sy'n bod? |
| Nathaniel |
Fe wyddoch am yr hen fuwch ddu 'na, honna â'r cyrn hir? |
| Isaac |
Honno gwmpws dros ben cwar Shon Ifan? |
| Nathaniel |
Wel am nace'r dyn; gwell buwch na honno, a Chastall Martin bob blewyn o heni. |
| Isaac |
O gwn; y hi ath â'r first prize yn Llantrisant flynydda'n ol. |
| Nathaniel |
Ia, ia; dyna hi. |
| Isaac |
Beth sy arni? |
| Nathaniel |
O ma-hi'n dost─ma hi yn dost. |
| Isaac |
Pam na fynnwch chi vet idd 'i gweld hi? |
| Nathaniel |
Vet! Rwy-i wedi bod yn trafod craduriad nawr ys deugan mlynadd, a dim ond teirgwaith yr etho-i at vet eriod. |
| Isaac |
'Dôs gita-chi ddim llawar o ffydd miwn vets, Nathanial. |
| Nathaniel |
Nagos gen-i. Fe ddath y cynta i weld ci, a fe fu'r ci farw; feddath yr ail i weld llo, a fe fu'r llo farw; feddath y trytydd i weld mochyn, a fe fysa'n llawar shepach i fi tsa'r mochyn wedi marw hefyd! |
| Isaac |
Fe ddylsach gisho i châl hi i fyta rwpath. |
| Nathaniel |
'Rwy wedi trio a thrio; bran mash a'r blawd cyrch gora, â'm llaw ym hunan─na, dim stumog! |
| Isaac |
Wel, pitwch a gofitio Nathanial; 'ryn-ni i gyd yn llaw Ragluniath, a dyna fel ôdd hi i fod. Ma-hi wedi bod yn fuwch dda i chi. |
| Nathaniel |
Buwch dda digynnyg. |
| Isaac |
A fe gesoch loi ardderchog odd'wrthi. |
| Nathaniel |
Fuws eriod 'u tepyg nhw! |
| Isaac |
A faint o arian nethoch-chi o'i llath hi, yn gaws a menyn? |
| Nathaniel |
Ugeina ar ugeina o bunna. |
| Isaac |
Wel pam andras ych-chi'n cwyno cymant! Welas-i eriod o'ch bath chi: fe allsach ffwrdo colli deg buwch y funad 'ma yn well na allsa llawar i ffarmwr golli cyw giar, a dyma chi, a'ch wynab c'yd â 'mraich i, am fod cratur dicyn yn anhwylus yn 'i henant. 'Rwy'n synnu atoch-chi, Nathanial, a chitha'n meddwl sefyll lecshwn fel Rural District Councillor. |
| Nathaniel |
Rural District Councillor yn wir: gadewch ych clepar da chi! Fe geso'i newydd torcalonnus odd'wrth Tomos Griffith heddy. Wyddoch-chi faint gostws-hi iddo fe sefyll y lecshwn ddwetha? |
| Isaac |
Na wn-i. |
| Nathaniel |
Petar punt, saith swllt, a thair cinog. |
| Isaac |
O, 'dych-chi ddim am fod yn Councillor nawr, o herwydd ychytig o bunna raid i chi wario. 'Rych-chi'n folon i Siencyn Bifan i gâl hewl glir ar ol i chi dyngu y bysach-chi yn 'i faeddu-fa? |
| Nathaniel |
Pwy wetws nag ôn-i'n folon! Fe'i maedda-fa tsa hi'n costi deugan punt i fi. |
| Isaac |
Petar punt, saith swllt, a thair cinog, a chitha'n werth ych pwysa! Dishgwlwch 'ma, os na faeddwch-chi Siencyn, fe fyddwn yn destun sport i gôr Carmel tra bo canu'n bod. |
| Nathaniel |
I faeddu-fa, gnaf, fe'i maedda-fa, tsa hi'n costi can punt i fi. |
| Isaac |
Dyna chi'n sharad rwpath yn depyg i reswm nawr. |
| Nathaniel |
Ond 'dwy-i ddim am wario mwy na mwy. O ia, sgrifensoch-chi'r election address eto? |
| Isaac |
Naddo; ond 'rwy wedi bod yn meddwl. 'Dych-chi damad gwell o fod miwn brys gita'r address, Nathanial. Ma'n rhaid i chi feddwl a meddwl. 'Rwy wedi gofyn i Rhys Pritchard, Tomos Jones, a Dafydd Peters i ddod yma i'ch helpu chi, dynon o ddylanwad, bob un o honyn nhw. O otw, 'rwy wedi bod yn meddwl a chysitro. |
| NATHANIEL yn gollwng ei adenydd elo. |
|
| Nathaniel |
Ffolinab o'r mwya ôdd i chi f'enwi i ar gyfar lecshwn, Isaac. Fwriatws y Brenin Mawr eriod i fi fod yn Rural District Councillor, a fydda-i byth yn depyg i un chwaith. (Yn ffyrnigo.) Ond ma'n rhaid i fi faeddu Siencyn. Y coward, ofan arno ddod â'i gôr yn erbyn 'y nghôr i unwaith yn racor, ofan arno roi cyfla arall i fi! 'I faeddu-a, gnaf, fe'i maedda-fa! |
| Isaac |
Gadewch y côr yn llonydd ar hyn o bryd, Nathanial. Politics yw-hi nawr, cofiwch, a nid cerddoriath. Ma'n rhaid i chi gisho meddwl fel fi. Fe fuas-i wrthi nithwr, ar asgwrn 'y ngefan yn y gwely, yn pondro a phondro, heb gysgu llygetyn nes bo'r wawr yn torri, a ma-hi'n dod i hyn: dôs 'na ddim llawar ynddi rhyngto chi a Siencyn yn y petwar capal, a felny, os gallwch-chi ennill fôts gwŷr yr Eclws, fe faeddwch Siencyn yn yffion. |
| Nathaniel |
Pitwch a sharad mor ffôl, Isaac; 'dos 'na ddim eglwyswr fotiff drosto i. |
| Isaac |
Ma'n rhaid iddyn nhw foto drosto-chi, ryw-shap ne'i gilydd. Os, ma'n rhaid i ni gâl fôts yr Eclws. (Mewn helbul neilltuol gyda'r wlawlen.) Wel, 'rw-i wedi câl dicon o draffarth gita'r Eclws y bora 'ma, ta pun. Rwy wedi bod dros ddwy awr yn cisho cwiro hwn. |
| Nathaniel |
Pwy pia fa? |
| Isaac |
O! 'r Ficar; brelo ryfadd yw hwn; 'rwy wedi bod yn 'i gwiro fa, o bryd i bryd, am ddeng mlynadd ne fwy. |
| Nathaniel |
Rhaid mai brelo da ôdd-a i ddechra. |
| Isaac |
Ma-fa wedi bod yn sawl brelo odd'ar hynny; 'dôs 'na ddim o'r hen un ar ol nawr ond y ddolan. Odd-a i fod yn barod amsar cino, hefyd; peth od na fysa'r Ficar wedi galw. |
| Ficer |
ym ymddangos wrth y drws. Ydi'n umbrela i'n barod, Isaac? |
| Isaac |
'Rwy'n 'i gwpla fa nawr, Mr. Jones. Dewch miwn. |
| Y FICER yn dod i mewn, a rhôl hir o bapurau dan ei gesail. Cardi cadarn iua'r canol oed ydyw'r FICER. Cenfydd NATHANIEL. |
|
| Ficer |
A─, shwd ych-chi heddy, Mr. Morgan? Shwd ma'r lecshwn yn dod ymlân? |
| Nathaniel |
Yn dda iawn, diolch i chi, yn dda iawn, yn wir. |
| Ficer |
'Rwy'n disgwyl gweld close fight rhyngoch-chi a Mr. Bifan. 'Rych chi'ch dau wedi cyd-gystadlu'n barod fel arweinwyr core, yn ddau Ryddfrydwr mor selog, ac hefyd yn Ymneilltuwyr i'r carn─fight yn iawn fydd hi, 'rwy'n siwr. |
| Isaac |
Dyna beth wy inna'n wêd hefyd, Mr. Jones; y fight ora fuws yn Llanybryn eriod. Shwt ma'r Bazaar yn dod mlân? |
| Ficer |
Or'r gore, diolch i chi. Dim ond wythnos sydd gyda ni nawr, a felny, 'rwy'n mynd ag ychydig o'r posters yma oddi amgylch. Welsoch chi un o'n posters mawr ni? |
| Isaac |
Dim ond o bell, Mr. Jones. (Dadlenna'r FICER hysbyslen fawr o'r Bazaar.) Wel, dyna beth yw postar, ontefa! Os dim un gita chi i spario, Mr. Jones? |
| Ficer |
'Rych-chi'n garedig neilltuol, Isaac. Fel y gwyddoch-chi, fydda-i byth yn aflonyddu dim ar y cyfeillion ymneilltuol, ond gan ych bod chi cystal a gofyn, fe gewch un gyda'r pleser mwya. |
| Isaac |
Pitwch a sôn, Mr. Jones, pitwch a sôn; a diolch yn fawr i chitha. Os ôs 'na rwpath y galla-i neud yn fy ffordd fach i, 'dôs gita-chi ddim ond gwêd hannar gair. (Ym syllu ar y furlen.) Cato'n pawb! Arglwyddas Llanharan yn dod i acor y Bazaar! Bazaar ardderchog fydd hwn, Mr. Jones. |
| Ficer |
Y mae yr Arglwyddes yn cymryd diddordeb mawr yn ein gwaith ni yma; fe gyfrannodd ugen punt. 'Rwy'n bwriadu cyhoeddi enwau y cyfranwyr yn y Gazette yr wythnos nesa. |
| Isaac |
Itha right hefyd: ond fe fydd 'na un enw'n isha, ddylsa fod ar y rhestar. |
| Ficer |
O─enw pwy? |
| Ysguba ISAAC ei fraich yn fawreddog i gyfeiriad NATHANIEL, yr hwn sydd wedi bod yn ddigon call i beidio lluddias dim ar waith da yr eilliwr drwy yngan gair. |
|
| Isaac |
Nathanial Morgan, Esq. Pam na ofynnwch-chi iddo fe gyfrannu rwpath? |
| Ficer |
Fel y dwedes-i, fydda-i nemor byth yn mynd at y gwahanol enwade i ofyn am arian, er mod-i wastad yn barod i dderbyn unrhyw gyfraniade. Gaf-fi osod ych enw chi lawr am bum punt Mr. Morgan? |
| Nathaniel |
(Mewn braw.) Pum punt! Na chewch yn wir! |
| Ficer |
Dwy neu dair gini, ynte? |
| Nathaniel |
Ona 'lla'n wir, na 'lla'n wir! |
| Isaac |
(Yn gyflym.) Fe wyddoch o'r gora, Mr. Jones, shwt ma'r ffermwyr 'ma: fe gewch fencyd ceffyl a cart am wthnos ne' racor a chroeso, ac os bydd hi'n galad iawn arnoch-chi, 'dôs fawr gwaniath gan amball i ffarmwr i roi ceffyl a chart i chi, ond ma'r un man i chi gisho câl wech ne swllt odd'wrthyn-nhw, a chasglu ffigys odd'ar ysgall. Ma gen-i well syniad na roi pum punt, lawar gwell. |
| Ficer |
(Yn awyddus.) Ie? |
| Isaac |
(Dipyn yn gyfrinachol.) Fysa buwch o rhyw les i chi? |
| Ficer |
Beth ddwedsoch-chi? |
| Isaac |
Fysa buwch o ryw ddefnydd i chi? |
| Ficer |
Bobol annwl─buwch! |
| Isaac |
Ia, buwch. |
| Ficer |
Beth yn y byd wnaen-ni â buwch? |
| Isaac |
O ma 'na wmradd o betha y gallach-chi neud â buwch, Mr. Jones. |
| Ficer |
Wel, ffordd ynte? |
| Isaac |
Beth tsa-chi yn 'i rafflo-hi yn y Bazaar? |
| Ficer |
(Yn llawen.) Dyna awgrym penigamp! |
| Isaac |
Allwch-chi ddim doti buwch lawr yn y cyfraniata, falla, ond tsa chi ddim ond hysbysu yn y Gazette fod 'na fuwch, rial Castall Martin, yn gotro ucian cwart y dydd, idd 'i rafflo yn y Bazaar, tocynna, wech chinog─na, beth wy'n sôn, tocynna, swllt yr un─fe fysa hynny'n ddicon gwell na phum punt i chi. |
| Ficer |
Ie'n well na phum punt─bydde o lawer! Ond bid siwr, mae'n dibynnu ar Mr. Morgan: ydi e'n fodlon rhoi buwch? |
| Isaac |
'Dos dim raid i chi ofni, Mr. Jones. (Yn troi at NATHANIEL.) 'Rych-chi'n folon roi buwch, on'd ych-chi Nathanial? |
| Nathaniel |
(Yn beirusol.) Wel─am wn-i (yn fwy pendanl)─otw, 'rwy'n folon roi buwch. |
| Ficer |
Diolch i chi o galon, Mr. Morgan, am ych haelfrydedd. |
| Isaac |
A falla byddwch chi cystlad a chyhoeddi 'r un pryd, Mr. Jones, fod y cratur yn cal 'i rhoi gan Nathanial Morgan, Esq., un o ymgeiswyr lecshwn y Rural District Council? |
| Ficer |
(Yn chwerthin.) Ha, ha; wel o'r gore, 'dos wahaniath yn y byd gen-i, a 'rwy'n sicr y bydd y plwyfolion yn teimlo'n gynnes tuag at Mr. Morgan pan clywan-nhw'r newydd da. (Y mae ISAAC yn crogi'r hysbyslen ar y mur.) Gresyn na fyse ni wedi meddwl am hyn cyn argraffu'r posters. |
| Isaac |
Ma'n rhaid i chi gal handbills, Mr. Jones,; a'u dosbarthu nhw ym mhobman. Chwalwch nhw i betwar cwr y byd. Sôn am Fazaar, hwn fydd y mwya fu eriod yng Nghymru; fe newch hannar can-punt o'r fuwch yn y man lleia─tocynna swllt yr un, ddim dima'n llai. |
| Ficer |
(Yn frwdfrydig.) Rhaid argraffu y tocynne ar unwaith. |
| Isaac |
A ma'r un man i chi hysbysu ar y tocynna a'r handbills mai rhodd Nathanial Morgan yw y fuwch. |
| Ficer |
Fe fydd yn ddigon hawdd gwneud hynny. |
| Isaac |
Hannar can punt, yn wir, fe newch gan-punt o heni yn ddidraffarth; nid yn unig y plwyf, fe fydd yr oll shir yn y Bazaar. |
| Ficer |
'Rwy'n sicr y bydd y fuwch yn atyniad cryf, a 'rwy'n dymuno eto i ddatgan fy niolchgarwch i chi, Mr. Morgan. |
| Nathaniel |
(Yn anghysurus.) Pob croeso i chi, Mr. Jones, pob croeso. |
| Ficer |
(Mewn brys.) Rhaid i fi fynd nawr; p'nawn da, a diolch yn fawr i chi. |
| Isaac a Nathaniel |
P'nawn-da. |
| Ficer |
(Yn troi'n ol wrth y drws.) O, Isaac, faint sydd arna-i am wella'r umbrella? |
| Isaac |
(Yn haelfrydig iawn.) Dim yn y byd, Mr. Jones, dim o gwbwl; fuas-i ddim tair munad wrtho-fa. |
| Ficer |
(Yn mynd.) Diolch yn fawr, Isaac. P'nawn-da. |
| Isaac a Nathaniel |
Pnawn da. |
| Erys ISAAC a NATHANIEL yn llowydd am dipyn. Saif ISAAC ar ganol y llawr, gan ledu es goesau yn falch a meistrolgar, a'i fodiau dan ey geseiliau. |
|
| Isaac |
(Yn rhodresgar.) Dyna ni wedi 'i gneud-hi, Nathanial: 'ryn-ni wedi ennill y lecshwn acha un ercyd! Be'chi'n feddwl amdano i nawr? Ond wetas-i wrthoch-chi─yn y byd politicadd, ma'n rhaid i ddyn feddwl a chysitro. |
| Nathaniel |
Dyn clefar iawn ych-chi, Isaac, clefar iawn hefyd, a fydda-i ddim yn fyr o dalu'n ol pan ddaw cyfla. |
| Isaac |
Fe wyddoch o'r gora 'runig dalu'n ol wy-i'n moyn (yn dymer iawn) gwetwch air bach drosto-i wrth Marged Ann. |
| Nathaniel |
Os dim llawar o opath i chi man'na, Isaac. Ych trin a'ch trafod chi ma Marged Ann wastod. A phwy isha i chi drafferthu ynglŷn â Marged Ann, hen fab fel chi, bron trician ôd? Ma-hi o'r gora i ofalu am y tŷ i fi, ama hi'n garetig iawn i Riannon, ond 'dwy-i ddim yn gweld llawar o rân arni fel gwraig i chi. Ma hi wedi gweld 'i hamsar gora ys blynydda; 'dos dim byd yn bert yndi; ma hi mor dew a mwtwl, a tsa chi ddim ond 'i gweld hi miwn pang o dymar─(yn codi ei ddwylo). |
| Isaac |
Alla-i ddim help, Nathanial. 'Rwy'n gryf ymhob ffordd arall, ond os caiff cariad afal ar ddyn, 'dyw-a damad gwell, ys gwetws yr Ysgrythur, o wingo yn erbyn y symbyla. 'Rwy wedi achub yn dda iawn ar hyd y blynydda, hyd yn hyn, ond 'nawr, dim ond i fi feddwl am Marged Ann, ne weld 'i shôl hi'n hongian ar y lein, 'rwy'n teimlo mod-i'n mynd yn yffion. (Yn erfyniol.) Gwetwch air bach drosto-i, Nathanial, 'rwy wedi ennill y lecshwn i chi. |
| Nathaniel |
Am wn-i nag ych-chi'n wir. |
| Isaac |
'Rwy'n siwr o hynny. Pwy fuwch roiwch-chi? |
| Nathaniel |
Eh? |
| Isaac |
Pwy fuwch roiwch-chi? |
| Nathaniel |
(Yn synn.) Ond wetsoch-chi wrth y Ficar ych hunan─yr hen fuwch ddu. |
| Isaac |
Do, do; odd yn rhaid i fi wêd rwpath. Ond fysach chi byth o'r gydwypod i roi hen fuwch â thair côs iddi yn y bedd i Fazaar yr Eclws! |
| Nathaniel |
Fyswn-i byth o'r gydwypod i neud dim byd arall. 'Drychwch 'ma, Isaac, gadewch i ni ddiall y'n gilydd: fuws 'na ddyn eriod yn gryfach Anghydffurfiwr na fi? |
| Isaac |
Ddim eriod. |
| Nathaniel |
Ymladdws rywun yn y wlad yn gletach na fi dros Ddatgysylltiad a Dadwaddoliad? |
| Isaac |
Dim enad byw. |
| Nathaniel |
Ag eto, 'rych chi'n meddwl mod-i'n ddicon ffôl i roi buwch ifanc iach i Eclws Loegar! |
| Isaac |
Aliwch chi byth a roi'r hen gratur 'na! |
| Nathaniel |
Pam lai? Dyna'r fuwch addewas i; y chi'ch hunan disgrifiws hi─Castall Martin, yn gotro ucian cwart y dydd. Ma'n rhaid i ni gatw at yn gair nawr. |
| Isaac |
Os gita-chi ddim un Castall Martin arall? |
| Nathaniel |
Nagos gen-i, a fe wyddach-chitha hynny o'r gora. |
| Isaac |
Na wyddwn-i. Beth os bydd hon farw? |
| Nathaniel |
(Yn ofidus.) Marw! Be 'chi'n gisho wêd, Isaac? |
| Isaac |
Fe fydd rhaid i chi roi buwch arall wetyn. |
| Nathaniel |
Bydd-a'n wir! 'Rych-chi wedi neud rhyw gawl ryfadd wedi'r cwbwl, gita'ch meddwl, a'ch cysitro, a'ch pondro! |
| Isaac |
O'r gora, o'r gora; dim gair arall! Fe af-fi ar ol y Ficar nawr cyn cyraeddiff-a'r printar, a fe esbonia-i bopath wrtho-fa. Fe gaiff ynta esbonio wrth wŷr yr Eclws, shwt o'ch-chi'n bwriatu roi hen fuwch afiach iddyn-nhw, a wetyn, fe gewn weld faint o fôts gewch chi. Y gwir ag e yw hyn: 'dych-chi ddim yn moyn maeddu Siencyn Bifan. |
| Nathaniel |
Nagw-i'n wir! |
| Isaac |
Nagych; 'rych-chi'n folon i gôr Carmal i glochtar drosto-ni tra bo ni byw. Dyma fi'n mynd! (Yn brysio tuag at y drws.) |
| Nathaniel |
Hannar munad. (Erys ISAAC.) Fe arhoswn nes bo ni'n gweld beth yw teimlad gwŷr yr Eclws: os byddan-nhw'n depyg o ochri gita ni, wel, fe gewn weld. |
| Dychwel ISAAC, ac yn union daw TOMOS JONES, RHYS PRITCHARD, a DAFYDD PETERS i mewn. Ar ol cyfarch gwell, eisieddant ar y meinciau. Gŵr tal, henaidd, sobr ei wedd ydyw PRITCHARD. Y mae PETERS yn iau,─tua deugain oed─yn fwy trwsiadus a bywiog. TOMOS JONES yn dew, ychydig yn hŷn na PHETERS; ac yn afler a diog ei olwg.) |
|
| Nathaniel |
Wel, ma'r un man i ni ddechra; 'dos 'na ddim amsar i golli. |
| Isaac |
Dyna chi eto, wastod miwn brys, yn poenia gofitio. Ma 'na ddicon o amsar, llawn dicon. Wel, gyfeillion, 'rwy wedi gofyn i chi ddod yma i fod yn bwyllgor i Nathanial Morgan. Y fi yw 'i agant-a, chi'n gweld. Fuas-i wthnos gyfan, ar dro, yn meddwl pwy i ddoti ar y pwyllgor, a 'rwy'n cretu mod-i wedi dewis y tri gora yn Llanybryn. |
| Nathaniel |
Clywch, clywch. |
| Tomos |
(Yn fawreddog.) Sgusotwch fi, Mr. Morgan, otych-chi wedi sgrifennu'ch address? |
| Nathaniel |
O, nagw. |
| Tomos |
Ma'n dda iawn gen-i glwad, wath ma gen-i rwpath pwysig i ddoti yn ych address chi. |
| Dafydd |
A finna. |
| Rhys |
A finna hefyd. |
| Isaac |
(Wrth NATHANIEL.) Dynon o farn a syniata, 'lwch-chi. (Yn tynnu amryw bapurau o'i logell.) Dyma restar y pleidleiswyr: fuas-i oria maith nithwr yn 'u rannu a'u dethol nhw: a ma-hi'n dod i hyn: ma 'na 372 o bleidleiswyr ar y restar, yn mynychu capeli fel y canlyn: Seion, capal Nathanial a finna, 94; Carmal, capal Siencyn Bifan, a wth gwrs, ych capal chitha, Tomos Jones, 87; Nebo, ych capal chi, Rhys Pritchard, 62; Pisgah, ych capal chi, Dafydd Peters, 57; 61 yn mynd i'r Eclws; cyfanswm 361. |
| Dafydd |
Faint wetsoch-chi ôn-nhw i gyd? |
| Isaac |
372. |
| Dafydd |
Beth am yr un ar ddeg arall? |
| Isaac |
Pump gwrthgiliwr, petwar ddim yn cretu, a ma 'na ddou, wn-i ddim beth i wêd am danyn-nhw. |
| Tomos |
Rwpath hifyr-di-hafar, na bwch na gafar. |
| Isaac |
Ia, ia, ond cofiwch fod gan bob un ohonyn nhw fôt. |
| Nathaniel |
(Yn dambaid.) Nawr, Isaac, cymrwch chi bwyll. 'Dwy-i ddim am i anghredinwyr a gwrthgilwyr i foto drosto-i. |
| Isaac |
Ma nhw lawar mwy tepyg o foto drosto-chi na thros Siencyn. Ta pun, fe gymrwn y capeli nawr bob yn un: Carmal gynta, capal Siencyn Bifan. Chewn-ni fawr os dim fôts o Garmal. |
| Tomos |
Pitwch a bod mor siwr (yn taro ei fynwes), dyma un fôt, beth bynnag, gewch-chi. |
| Nathaniel |
O ia, ia; 'r yn-ni gyd yn gwpod 'ny. |
| Tomos |
'Rwy'n mynd i ddangos i Siencyn Bifan na all a ddim troi dyn mâs o'i gôr am ddim! |
| Nathaniel |
Clywch, clywch. |
| Tomos |
A dim ond achos i fi wêd 'i fod-a'n cymryd rallentando yn rhy gyflym yn Hendrefadog. |
| Nathaniel |
Itha-right, Tomos; wydda Siencyn eriod ffordd i gymryd rallentando. |
| Tomos |
"Mâs â chi," mynta-fa wrtho i, wrtho i cofiwch, a 'nhad roiws y wers gynta eriod iddo-fa ar y Modulator. Na, chaiff Siencyn ddim fôt gen-i, a ma 'na naw ne ddeg o fôts arall na chaiff-a chwaith, ôs, ôs, o leia naw ne ddeg. |
| Isaac |
Da iawn. Capal ni nesa, Seion, 94 o fôts. Fe ddylsan gal rheina i gyd ond rhyw ddwy ne dair. |
| Nathaniel |
(A'i wrych yn codi.) O'n wir! a phwy yn-nhw, licswn i wpod. |
| Isaac |
Hugh Parry, dyna un; fe wrthodsoch iddo fa arwan y Band of Hope. |
| Nathaniel |
'Dôdd-a ddim yn deilwng i arwan y Band of Hope. |
| Isaac |
'Dwy-i ddim yn gwêd 'i fod-a, ond fe 'llwch fentro hyn; yn ol barn Hugh Parry, fyddwch-chi ddim yn deilwng i fod yn Rural District Councillor. Dyna un arall, Moses Griffith, fe'i troisoch-a mâs o'r Rechabiaid. |
| Nathaniel |
Ond gwelas-i a'n sefyll ar ben drws y Black Lion. |
| Isaac |
'Dwy-i ddim yn gwêd llai, ond fydd dim fôt i chi manna. Nawr, os dotwn-i Seion a Charmal gita'i gilydd, 'rwy'n barnu fod 'na fajority o ryw ucian ar ochor Nathanial. |
| Dafydd |
Os ucian yn rhwydd. |
| Tomos |
A racor. |
| Isaac |
Beth am ych capal chi, Rhys─Nebo, 62 o fôts? |
| Rhys |
Fe ddylsa Nathanial gâl 40 o leia, wath ma fa'n roi mentig ca bob blwyddyn i de-parti'r plant. |
| Isaac |
'Dwy-i ddim yn meddwl y caiff-a 40, gwetwch 35. Chi nesa, Dafydd─Pisgah, 57 o fôts. DAFYDD (Yn ymddiheuriol.) Wel a gwêd y gwir, ma hi dicyn yn lletwith. Chi'n gweld, ma-hi'n sefyll fel hyn: ma gwraig Siencyn Bifan yn gnithar i fam-yng-nghyfraith whâr gwraig yn gwinitog ni. Ia, dyna'r gwaetha o-heni. Otych-chi'n cretu y caiff-a ddeg o fôts? |
| Dafydd |
O caiff; synnwn-i ddim na chelsa-fa bymthag ne falla ucian. Ma Mr. Morgan wedi neud llawar i gymwynas â chapal Pisgah. Dim ond yr wthnos ddwetha y ceson-ni fentig gambo i moyn yr harmomium newydd. |
| Isaac |
Fe wetwn bymthag. Nawr, a chymryd y petwar capal gita'i gilydd, 'dos 'na fawr o waniath rhwng un a'r llall; falla fod gen Nathanial fantas o rhyw ddeg ne racor o fôts. Fe welwch felny fod y lecshwn yn troi ar fôts yr Eclws, a ma'n hyfrydwch mawr gen-i i hysbysu i chi fel pwyligor y bydd gwŷr yr Eclws o'n hochor ni bron bob un. Ma Nathanial wedi addo buwch i'r Ficar, idd 'i rafflo yr wthnos nesa. |
| Dafydd |
Raffle! |
| Rhys |
Buwch! |
| Isaac |
Ia, buwch, rial Castall Martin, yn gotro ucian cwart y dydd. Dyna 'ngwaith i 'lwchi, tocynna swllt yr un. |
| Tomos |
(Yn wyliadwrus.) Bydd caniatâd i aelota'r capeli i brynnu ticats? |
| Nathaniel |
O bydd, i bawb. |
| Tomos |
Wel dyna ddiwadd ar Siencyn Bifan; dyna'r lecshwn wedi'i setlo. |
| Dafydd |
Stroke anfarwol yw honna; 'rych-chi wedi maeddu Siencyn yn barod. |
| Nathaniel |
I faeddu-a, gnaf, fe'i maedda-fa. Ofan arno-fa roi cyfla arall i fi gita-i gôr, ond fe gaiff e weld, caiff, caiff, fe gaiff e weld! |
| Rhys |
Nawr beth am yr address? |
| Nathaniel |
O ia, fuas-i bron ag anghofio: fe geso-i lythyr y bora 'ma odd'wrth Riannon, yn gofyn i fi bito argraffu'r address cyn y delsa hi sha thre, a fe fydd yma fory. |
| Ymddengys ISAAC yn anfodlon. |
|
| Tomos |
Fe fydd Miss Morgan yn help mawr i ni. |
| Nathaniel |
Mae hi wedi bod yn studio'r pwnc am betar mlynadd yn Aberystwyth. Be'chi'n 'i alw fa nawr, rwpath─rwpath economy─? |
| Tomos |
Domestic Economy. |
| Dafydd |
Nace, nace, peth at olchi a smwddo a phopi yw Domestic Economy. Fe wn-i o'r gora beth ma Mr. Morgan yn feddwl─er─ |
| Isaac |
Political Economy. |
| Nathaniel |
Dyna fe; y peth gora allwch-chi gâl ar gyfar lecshwn. |
| Rhys |
'Dos dim raid i ni gwpla'r address nawr, ond falla y gallwn-ni feddwl am rai o'r prif betha. |
| Isaac |
(Yn anamyneddgar.) Gallwn, yn enw'r bendith. 'Ryn-ni wedi ennill y lecshwn; fe ddylsan ofalu i bito 'i cholli hi eto. Os gen un o chi awgrym? |
| Tomos |
Dyma'm syniad i: os ych-chi am ennill fôts, pitwch a doti dim byd pendant yn yr address, dim byd y gall yr ochor arall gymryd gafal yndo-fa, ond gwaeddwch "Lawr â'r Trethi," a tystiwch ta chi yw "Cyfaill y Gwithwr." |
| Rhys |
Ond ma'n rhaid i chi addo rwpath. |
| Nathaniel |
Itha-right; nawr, beth gaf-fi addo? |
| Dafydd |
Wel; ma'r hewl sy'n arwan i Pisgah miwn cyflwr sopor, yn llawn twlla, a phwlla o ddŵr ar hyd-ddi. Dim ond i chi addo gwella honna fe gewch lawar o'n fôts ni. |
| Nathaniel |
Dotwch yr hewl yn yr address, Isaac. |
| Rhys |
A beth amdanon ni? Ma'n raid i aelota Nebo gerad milltir a hannar rownd i'r groesffordd cyn cyrradd y capal, a fe allsan fynd 'no miwn pum munad tsa 'na bont rwla'n nghymdocath y Black Lion. |
| Nathaniel |
Dotwch y bont i lawr, Isaac. (Ym troi at TOMOS JONES.) On-ni'n meddwl fod rwpath pwysig gita-chi, Tomos. |
| Tomos |
Os, y ma-fa; fe wyddoch fod gan Siencyn Bifan nifar o fwthynnod lawr wrth y nant. |
| Isaac |
Os. |
| Tomos |
Wel, ma'r Sanitary Inspector wedi reporto nhw fwy nag unwaith, unfit for 'uman 'abitation, dyna eiria'r report, unfit for 'uman 'abitation, ond ma'r Medical Officer of Health yn gwrthod 'u condemnio nhw. |
| Nathaniel |
Dyna damad blasus, Tomos: gwrthod condemnio bwthynnod 'i dad, iefa? Dotwch yna lawr, Isaac. |
| Dafydd |
Allwch-chi ddim doti yna lawr yn yr address. Fe fydd yn well i chi gefnoci housing scheme. |
| Tomos |
A dyna'r trethi lan ar unwaith. |
| Isaac |
Wath yn y byd am y trethi, dim ond i ni gâl cyfla i faclu Siencyn ynglŷn â'i dai. |
| Nathaniel |
Ia, a baclu 'i fab hefyd. Wfft shwt Fedical Officer of Health weta-i. Arhoswch, nes caf fi fynd ar y Council! |
| Isaac |
Cymrwch chi bwyll gita'r mab, Nathanial; 'n ol dim glywa-i, fe fydd ych mab-yng-nghyfrath chi ryw ddwarnod. |
| Tua'r fan yma, neu yn gynt os mynnir, gellir caniatâu i Isaac i ddechreu shafo Nathaniel. Os cedwir y gorchwyl o fewn terfynau rhesymol, gall fod yn achlysur llawer o ddifyrrwch diniwed. |
|
| Nathaniel |
Dim byth! 'Rwy wedi sharso Riannon─ |
| Ymddengys merch ieuanc tua 22 oed wrth ddrws y siop. Cofier mai dynes ieuanc ydyw RHIANNON, yn credu'n ffyddiog 'y gellid gwella ac aildrefnu'r byd yn rhwydd mewn rhyw wythnos neu lai. |
|
| Rhiannon |
A beth 'nâth Riannon druan nawr? |
| Nathaniel |
(Yn syn ac efo yn llawen.) Riannon! |
| Rhiannon |
(Yn dod i mewn.) 'Nhad! (Yn cyfarch y lleill.) |
| Nathaniel |
Beth ar wynab y ddaear ddath a ti yma heddy? |
| Rhiannon |
Allwn-i ddim aros dwarnod arall yn Aberystwyth, a chitha yng nghanol lecshwn. Welsoch-chi address Siencyn Bifan? |
| Isaac |
Naddo; 'dyw hi ddim mas eto. |
| Rhiannon |
Nag-yw-hi! Ma 'na hannar dwsan o grots yn dosbarthu'r address ar hyd y pentra. Gwrandewch (yn dal rhaglen i fyny) a gwetwch os clywsoch-chi shwt ffwlbri difeddwl eriod: (yn darllen) "Pleidleisiwch dros Siencyn Bifan, Cyfaill y Gweithiwr." |
| Tomos |
Wel, tawn-i byth heb gyffro o'r fan! |
| Nathaniel |
Welsoch-chi shwt beth eriod, air am air 'run fath a'n address i! |
| Rhiannon |
Ych address chi! Ble ma honno? |
| Nathaniel |
'Ryn-ni yn 'i chyfansoddi hi nawr. Y fi yw Cyfall y Gwithwr. |
| Rhiannon |
Y chi, iefa? Dyna fwy na wyddwn i o'r blân. Ond gwrandewch eto. "Pleidleisiwch dros Siencyn Bifan ac i lawr â'r trethi." |
| Nathaniel |
(Yn bybyr.) Dyna fe ar 'i drôd, dyna Siencyn Bifan, miwn politics 'run fath a cherddoriath! Os caf fi syniad gynta, fe fydd e'n siwr o 'neud defnydd ohono o mlân-i! |
| Rhiannon |
Pob croeso iddo gatw'r syniad yna, 'nhad. Meddyliwch,─ lawr a'r trethi─dyna shiboleth pob terfysgwr penchwiban. Arhoswch nes y gwelwch yr address gyfansodda-i i chi. Llwydd a Lles a Werin, dyna'r gadlef, 'nhad, "Pro Bono Publico!" |
| Nathaniel |
(Braidd yn ddi-amgyffred.) Ia, ia, Riannon; itha iawn, y merch-i. (Yn troi at ISAAC.) Beth wetas-i, Isaac? |
| Rhys |
Sgusotwch fi, Miss Morgan, oti Siencyn yn sôn rwpath am bont wrth y Black Lion, er mwyn aelota Nebo? |
| Rhiannon |
Nagyw,─pam? |
| Rhys |
'Rych-chi o'i flân-a manna, Nathanial. |
| Rhiannon |
Beth! (Wrth ei thad.) 'Nhad, gofalwch na lywch-chi scitsha'r werinos, na blygwch chi glun o flân y dorf er mwyn dwy ne dair o fôts. |
| Nathaniel |
Dim byth ym merch-i. (Yn troi at ISAAC.) Chi'n sôn am feddwl a phondro, beth wetas-i Isaac? |
| Dafydd |
Oti Siencyn yn crypwll rwpath am wella'r hewl ar y ffordd i Pisgah? |
| Rhiannon |
Dim gair. |
| Dafydd |
Ma-fa ddicon ar ol, Mr. Morgan. |
| Rhiannon |
'Nhad; cyn y cewch-chi ennill yr un fôt drwy apelio at gynneddfa gwaela'r etholwyr─ |
| Nathaniel |
Itha right, Riannon. |
| Isaac |
(Yn anniddig) Y chi a'ch "itha right"; enillwch chi byth os na newch-chi. |
| Nathaniel |
Beth wyddoch chi am lecshwn, Isaac? Fuoch chi miwn coleg eriod yn studio Political Domestics! |
| Isaac |
(Yn ffromllyd.) O'r gora ta! Dyma fi yn ymddiswyddo. (Yn cyfeirio bys at RIANNON.) Dyna'ch agant-chi o hyn i mâs. Rwy'n ymddiswyddo! |
| Clywir llais dwfn yn gofyn y tu allan, "Otych-chi wedi hoci y rasar, Isaac?" |
|
| Isaac |
Otw, Mr. Bifan, dewch miwn. |
| Ymddengys SIENCYN BIFAN, gŵr tal, corffol, hanner cant, llewyrchus a neilltuol o iach yr olwg. Gwelir ei fod yn dalp o hynawsedd a rhadlonrwydd pan y cerdd i mewn yn hamddenol â'i ddwylo yn llogelli ei lodrau. Saif yn syn pan wêl y cwmpeini. |
|
| Siencyn |
Wel, wel (yn chwerthin yn iachus) dyma fi yng nghanol gwersyll y gelyn. Ha, ha, ha. Shwt ych-chi, Nathanial? |
| Dilynir SIENCYN gan eì fab, yr M.O.H., gŵr ieuanc tua 27. Sylwer ei fod ef a RHIANNON yn llawen iawn o weld ei gilydd. Ymgomiant yn fywiog, er drwy sisial, heb dynnu sylw y lleill. |
|
| Nathaniel |
(Yn sychlyd.) 'Rwy-i o'r gora. |
| Siencyn |
A shwt ma'r gwaithda yndod 'mlân? |
| Nathaniel |
Fyddwch chi fawr o dro cyn gweld a theimlo hynny. |
| Siencyn |
(Yn gellweirus.) 'Rwy'n synnu atoch chi, Nathanial. 'Rych-chi wedi dod yn f'erbyn i yn y lecshwn 'ma o felltith a drygioni'ch calon. Ond druan o chi, 'dôs fawr gopath y llwyddwch-chi. |
| Yn ystod y sgwrs ganlynol gyda SIENCYN mae NATHANIEL yn para i neidio i fyny ac i lawr yn ei gadair.} |
|
| Nathaniel |
Dim gopath, iefa? Ho, ho, fe gewn weld! |
| Siencyn |
Nagos, dim yfflyn o opath. Fuoch-chi eriod yn ddyn cyhoeddus, fel fi. |
| Nathaniel |
Naddo, diolch i'r mowradd, a 'dwy-i ddim am fod chwaith! |
| Siencyn |
Pam ych-chi'n sefyll y lecshwn 'ma, Nathanial? Jelosi─ha, ha, ha─jelosi; fe ffaelsoch gita'ch côr─ |
| Nathaniel |
Ffaelu, do fa! |
| Siencyn |
Do. Côr pwy enillws ym Mhen-yr-Englyn? |
| Nathaniel |
Ych côr chi, ond pwy oedd y beirniad, a ble cysgws-a y noswath cyn y gystadleuath? Ond sôn am ennill pwy enillws yng Ngraig-yr-Eos? |
| Siencyn |
Y chi─ond pwy enwad ôdd yn cynnal yr eisteddfod? Ond sôn am ganu, pwy gas y wopor yn Hendrefadog? |
| Nathaniel |
O, chi gas y wopor, ond pwy enillws? Rodd ych côr chi mâs o diwn am un bar ar bymthag, y sopranos yn sharp, y tenors yn y niwl─ |
| Tomos |
A'r bassers led ca ar ol pawb arall. |
| Siencyn |
Ho, ho; dyna'ch barn chi. Ta pun, fe enillas-i ddwywaith o dair, a fe'ch maedda chi eto fel Rural District Councillor. (Yn estyn rhaglen i NATHANIEL.) Dyma'n address i. Fe benderfynas ddod â hi mâs cyn y gnelsa chi. Allwch chi ddim gwêd nawr mod-i wedi cymryd dim byd o'ch program chi, a wy-i am i chitha, os gwelwch chi'n dda, i bito efelychu dim o'n un inna (gyda gwên ddireidus) fel y gnithoch-chi gita'r canu. |
| Nathaniel |
Y fi yn ych efelychu chi, ys clwas-i shwt gownt eriod. Allwch-chi brofi 'na Siencyn? |
| Siencyn |
Galla'n rhwydd, a dyma'r tyst (gan gyfeirio af ISAAC). Isaac, nawr 'rwy-i am i chi gyfadda'r gwir, sawl gwaith y buoch chi'n gwrando ar y slei o dan ffenast Carmal ar 'y nghôr-i'n canu? |
| Isaac |
Y fi! Gofalwch be 'chi'n wêd, Mr. Bifan, ne fe fynna'r gyfrath arnoch-chi, am slander a damages. |
| Siencyn |
Ddwseni o witha. (Wrth NATHANIEL.) O ble cesoch-chi'r syniad o ddwbwl piano yn "Worthy is the Lamb ─oddiwrtho-i, Nathanial, odd'wrtho i. |
| Nathaniel |
A ffordd cesoch chitha'r syniad i portamento yn "Thanks be lo God." Ffordd Siencyn? Wrth ddoti dyn i wrando o dan ffenast capal Sion! |
| Siencyn |
Ha, ha, ha─fe fuws 'na ddyn yn gwrando o dan ffenast ych capal chi, ond nid fi helws-a. Wyddoch-chi beth wetws-a ar ol dod 'nol? |
| Nathaniel |
Na wn-i a dos dim ots gen-i chwaith. |
| Siencyn |
Wel, gofynnwch i Tomos Jones ych cefnocydd politicadd mwya chi. Dyna'r dyn fuws dan y ffenast. Beth wetsoch-chi, Tomos, otych-chi'n cofio? |
| Tomos |
A dyma'r diolch 'rwy'n gâl am gisho neud cymwynas â chi! |
| Siencyn |
Wyddoch-chi beth wetws-a, Nathanial─nag odd 'na ddim byd yn ych hen ganu chi! |
| Nathaniel |
(Yn troi yn chwim at TOMOS JONES.) Wetsoch-chi 'na am 'y nghanu i! |
| Tomos |
(Yn ddryslyd.) Y fi! Fe weta-i wrthoch-chi beth wetas i. Fe wetas i─ond dyna, beth yr ots beth wetas-i. Torchwch chi'ch llewys, Mr. Morgan, a fe'i maeddwch a'n rhwydd, er fod 'i fab-a'n Fedical Officer of Health. |
| Nathaniel |
Wfft shwt Fedical Officer of Health, weta-i. (Yn tro at RIANNON a'r M.O.H.) O'n wir. (Yn arwain RHIANNON ymaith.) Sawl gwaith wy-i wedi gofyn i ti gatw draw odd'wrth y gwalch 'na! |
| Siencyn |
(Yn gellweirus wrth ei fab.) Sawl gwaith wy-inna wedi gofyn i ti atal y merched yn llonydd. (Wrth NATHANIEL.) Nawr, darllenwch yr address yna, a gofalwch na chymrwch-chi ddim points odd'wrthi. |
| Tomos |
'Ryn-ni wedi'i darllan hi'n barod, a 'dos 'na ddim yndi'n werth cymryd. |
| Nathaniel |
Ma gen-i ddicon o boints i'ch maeddu chi'n rhwydd. |
| Siencyn |
Nagos, fyth yn ych bywyd, Nathanial. Ma 'mhwyllgor i wedi pwyso petha'n ofalus. Ma gen-i fantas o 30 o fôts, o leia, yn y petwar capal, a fe gaf y rhan fwya o fôts gwŷr yr eclws. |
| NATHANIEL a'i bwyllgor yn chwerthin. |
|
| Nathaniel |
Ha, ha; fe gewn weld, fe gewn weld! |
| Siencyn |
Am wn-i na chaf-fi nhw i gyd, wâth ych-chi wedi bod mor afresymol ynglŷn â'r Datgysylltiad a'r Dadwaddoliad. |
| NATHANIEL a'i bwyllgor yn crechwenu a chwerthin. Clywir sŵn cloch criwr y tu allan. Pawb yn distewi ac yn talu sylw. |
|
| Criwr |
(Yn uchel.) Gwrandewch, a dalier sylw. Mewn perthynas â'r Bazaar gynhelir yn Eglwys Llanybryn yr wythnos nesaf, dymunir hysbysu y refflir buwch, rial Castell Martin, yn gotro ucian cwart y dydd, tocynna swllt yr un. Cyflwynir yr anifail gan Nathaniel Morgan, Esq., un o ymgeiswyr etholiad Llanybryn. Duw Gadwo'r Brenin! |
| Siencyn |
(Yn benwan wyllt.) Beth yw hyn, Nathanial! 'R ych chi wedi bradychu egwyddorion mawr Rhyddid a Chydraddoldeb crefyddol, 'r ych-chi wedi gwerthu'ch henad am saig afiach o fôts. Ond fe'ch maedda chi, gnaf! Fe fydd ych hanas chi'n destun drewllyd ar bob aelwyd yn y plwyf, a fe'ch cospir chi'n dragwyddol am fargan yr hen fuwch ddu! |
| LLEN |