| YR OLYGFA GYNTAF. GORCHFYGU CESAR. Yr Olygfa,—Coedwig. Swn brwydro i'w glywed. Llefau uchel. Cledd thariannau'n cyd-daro. Yna yn distewi. Venutius, Brenin y Brigantwys, a Vellocatus, ei gludydd arfau, yn dod i fewn—L 2. |
|
| Venutius |
Pa le mae byddin Rhufain wedi mynd? Dylasem erbyn hyn fod wedi dod At swn y brwydro, ddyliwn i. |
| Vellocatus |
Ond rhaid cael dau i frwydro! Dichon fod Caradog, er ei ymffrost, wedi ffoi Heb daro ergyd, a Cesar ar ei ol yn ymlid. |
| Venutius |
Na! Na! Nid Cradog fyddai Cradog felly! Mae brwydro iddo ef yn anadl ffroen! Fel blysia baban yfed llaeth y fron Dyhea Cradog gael bod gledd ynghledd A'r balch Rufeiniwr sydd yn treisio Prydain! Dyheu wyf fìnnau am gael cym'ryd rhan. |
| Vellocatus |
Gwell f'asai iti aros yn dy lys dy hun Na theithio'n mhell i ymladd Rhufain gref. |
| Venutius |
Taw! Taw! Ynghwmni'r merched ddylet fod! Nid maes y gwaed yw'r dewis fan i ti. Gwell gennyt chwareu â merch nac ymladd dyn. |
| Swn y brwydro yn ail gychwyn. |
|
| Venutius |
Clyw! (Yn codi ei law, a gwrando.) Dacw swn y brwydro, Vellocatus. Tyr'd! Brysia! Gad i ninnau gym'ryd rhan! (Yn cychwyn myned tua R 3.) |
| Vellocatus |
Na! F'arglwydd! Aros! Gall gwŷr Cesar fod O'n blaen! A beth wnawn ni ein dau yn erbyn llu? |
| Venutius |
(Yn troi ar Vellocatus.) Ai ofn sydd arnat, dwed? Y llwfryn gwael! Pe gwypwn hynny rho'wn it' dynged llwfryn. (Yn tynnu ei gledd allan.) |
| Vellocatus |
(Yn cilio yn ol.) Ni fu erioed ar Vellocatus ofn Yr un dyn byw—ond ti, fy Arglwydd dewr. (Yn moesgrymu'n wasaidd.) |
| Venutius |
Paham yr oedi ynte, ddyn? |
| Vellocatus |
Wel, addaw wneuthum wrth dy wraig cyn dod Na chaffet ruthro yn ddiraid i berygl. |
| Venutius |
(Yn sychlyd a gwawdlyd.) Ni welais arni gymaint arwydd ofn O'm plegid i o'r blaen! |
| Swn y brwydro'n cryfhau. |
|
| Venutius |
Clyw swn y brwydro'r dyn! Gwŷr Prydain a Gwŷr Rhufain gledd ynghledd! Rhaid i Venutius gym'ryd rhan, a rhoi Ei gledd o blaid ei wlad! (Yn tynnu allan ei gledd.) Hwre dros Brydain! |
| Rhuthra allan.—R 3. |
|
| Vellocatus |
(Yn esgus ei ganlyn, yna yn troi yn ol.) Dos! Ffolddyn! Dos i Annwn ddofn, os mynni! Da fyddai gennyf beidio'th weled mwy. Mae gwên dy wraig, Aregwedd, yn fwy swyn Na cholli'm gwaed dros Brydain na Venutius. (Yn rhodio ol a blaen.) Pe caffai Rhufain fuddugoliaeth fawr, Caradog ei orchfygu, Venutius ei ladd, Cysurwn i Aregwedd. (Yn rhwbio ei ddwylaw mewn mwynhad.) Codai'm seren Fry i'r entrych—a byddwn ben, nid gwas! |
| Swn y brwydro'n agoshau. Yntau'n gwrando. |
|
| Vellocatus |
Daw'r rhyfel tuag yma! Ymguddio raid! |
| Yn ymguddio. Os bydd lle i ymguddio, megys ffug goeden tua Dd, ymguddied fan honno; os amgen yn y gongl Dg modd y gallo gilio allan drwy L3, a dod yn ol pan fydd eisieu. Nifer o Filwyr Rhufeinig yn dod i fewn—R 2, yn ffoi allan—L 1. Vellocatus yn edrych allan yn wyliadwrus o'i ymguddfan. Claudius Cesar a dau o'i fìlwyr yn ei gynorthwyo yn dod i fewn—R 3. Safant ennyd. Gallant sefyll fel hyn: Milwr 1, De; Cesar Dd; Milwr 2, Cc. |
|
| Cesar |
Gwaefì! A raid i Cesar ffoi! |
| Milwr 1 |
(Ymafla yn mraich Cesar, gan ei dynu ymlaen, Milwr 1, Bf; Cesar Be; Milwr 2, Cd.) Rhaid! Rhaid! O Cesar! Neu'th garcharu gan Caradog a'i Brydeinwyr milain, erch! |
| Milwr 2 |
Clywch eto swn y brwydro'n agoshau! (Yn codi ei law, troi ei ben yn ol, a gwrando.) |
| Swn y brwydro i'w glywed yn amlycach ac yn nes. |
|
| Cesar |
Rhaid imi droi yn ol i gynorthwyo'm gwŷr. (Yn ysgwyd ei hun i rhydd.) Os Cesar ffy, a'i fyddin mewn enbydrwydd, Beth ddywed Rhufain, a beth ddwed y byd! Dyledswydd Cesar ydyw marw gyda'r lleng. (Yn troi yn ol hyd Dc, Milwr 1 yn ei ddilyn.) |
| Milwr 1 |
Na! Na! (Yn ymaflyd yn mraich Cesar.) O Cesar, paid! Gall Rhufain fforddio'n rhwydd I golli lleng o filwyr! Ond pe cai Un Cesar ei garcharu, byddai clod Ein Rhufain fawr dros byth dan warth! |
| Cesar |
Gwir! Gwir! Ymladdwyr ffyrnig yw'r Prydeiniaid hyn. Doethineb, ac nid gwarth, yw ffoi yn awr. |
| Milwr 2 |
Mae'n bryd! (Yn cyfeirio ei law tua R 3.) Can's agoshau mae'r gelyn eto! |
| Cesar |
Wel, awn ynte! (Yn cychwyn hyd Be. Yna yn troi yn ol a'i wyneb tua R 2. Yn tynnu ei gledd a'i ysgwyd yn fygythiol) Ond myn y duwiau oll, Myn einioes Cesar hefyd, fe ddaw'r dydd Ca Prydain wylo gwaed am y sarhad A'r gwarth ar Cesar daflwyd heddyw! |
| Y tri yn myned allan yn frysiog trwy L 3. Vellocatus yn dod i'r golwg ac yn edrych ar eu hol. |
|
| Vellocatus |
Caradog yn fuddugol! Cesar ffodd! Os delir ef, ffarwel i bob rhyw obaith I'm gael bod yn rhywbeth gwell na chludydd arfau I Venutius falch! Rhaid gwylio'r cyfle, Troi'r erlidwyr ffwrdd o'r llwybr hwn (yn cyfeirio ei law y ffordd yr aeth Cesar) Gymerwyd 'nawr gan Cesar! Ust! Venutius yw! |
| Yn ymguddio yn L 2. Venutius a Milwyr Prydeinig yn dod i fewn—R 2. Safant tua Cd. |
|
| Venutius |
le, Cesar ydoedd! Ond pa ffordd yr aeth? (Edrych o gwmpas.) Ha! Dyma olion traed ryw ffoedigion! Dowch! (Cyfeirio a'i fys at ol traed, ac yn cychwyn tua L 3.) |
| Vellocatus yn ymddangos yn L 1, yn chwifio eí gledd noeth. |
|
| Vellocatus |
Ffordd yma yr aeth Cesar! (Cyfeirio ei gledd at L 1.) Nid yw'n mhell! Dowch daliwn ef! |
| Venutius |
A welaist ef! Hwre! Awn! Daliwn Cesar! |
| Ant allan ar ol Vellocatus trwy L 1. Milwyr Rhufeinig eraill yn dod $ fewn—R 3, gan edrych yn ddychrynedig wysg eu cefnau, a ffoi allan—L 2. Milwyr Prydeinig â'u cleddyfau noeth yn erlid yr un llwybr. Genwissa, Merch Cesar, yn dod i fewn—R 2, yn llesg a dychrynedig. |
|
| Genwissa |
Och fì! Pa beth, pa beth a wnaf! Fy nhad ar ffo—a llengoedd Rhufain fawr Yn orchfygedig! Minnau—beth a wnaf! |
| Tra yn siarad, rhodia ol a blaen o Ca i Ag ac yna i Ed lle y syrthia. Yn yr ymddiddan wedyn saif Afarwy tua Cc a'i wyr tu ol iddo; saif Venutius tua Bf a'i wyr tu ol iddo yntau; bydd Genwissa felly o hyd yngolwg y gynulleidfa. |
|
| Genwissa |
Ni feiddiaf ffoi y ffordd yr aeth fy nhad: Anwaraidd lu sy'n erlyn ar ei ol! Nis beiddiaf fyn'd yn ol—os aros wnaf Daw'r gelyn ar fy ngwarthaf. O'r duwiau mawr! O dacw hwynt yn dod! |
| Syrthia i'r ddaear mewn llewyg. _ Afarwy, Brawd Caradog, a Milwyr Prydeinig yn dod i fewn—R 2. Wunutios a'i gymdeithion yn dychwelyd—L 1. Yn cyfarfod. |
|
| Venutius a'i Filwyr |
(Yn cyfarch Afarwy.) Afarwy D'wysog! Henffych! |
| Afarwy |
(Yn cyfarch yn ol.) Ac iti, Venutius ddewr. Pa hanes sydd? |
| Genwissa yn dadebru; yn codi ei phen, a gwrando. |
|
| Venutius |
Diangodd Cesar ar ein gwaethaf oll! Mae bellach yn ei wersyll wrth y môr. |
| Genwissa |
(Yn codi ar ei gliniau a phlethu ei dwylaw mewn diolch.) I'r duwiau y bo'r diolch! |
| Afarwy |
Ha! Pwy yma sy'n ymguddio! |
| Yn troi, canfod Genwissa; mynd ati. Yna yn troi o'r neilldu mewn dychryn. |
|
| Afarwy |
Y duwiau drugarhaont! Genwissa yw! Rhaid imi ffugio fel na'm hadwaen i! |
| Yn troi yn ol at Genwissa; ymaflyd yn ei llaw, a'i chodi ar ei thraed, gan siarad yn swrth wrthi. |
|
| Afarwy |
Wel! Dyma 'sglyfaeth ryfel, onide! |
| Genwissa |
(Mewn llais crynedig ofnus.) Ai ti yw Pennaeth y Prydeinwyr hyn? |
| Afarwy |
(Yn swrth iawn.) Ti ddwedaist. Felly 'rwyf. A thi? |
| Genwissa |
Genwissa, merch i Cesar ydwyf fì. |
| Afarwy |
(Yn ddirmygus.) Merch Cesar, ïe? Gwena'r duwiau arnaf! |
| Genwissa |
(Yn ymbilgar.) Na wna i'm niwed! Pridwerth mawr a gei Gan Cesar am i'w ferch gael mynd yn rhydd. |
| Afarwy |
Cawn weled yn y man. (Yn troi oddiwrthi at Venutius.) (Wrth Venutius:) Wel, gefnder mwyn, Rwy'n diolch iti am yr hyn a wnest. Caradog ga ro'i diolch gwell iti. |
| Venutius |
Nid wyf yn crefu unrhyw ddiolch gwell Na gwneud fy rhan dros ryddid Prydain gu. |
| Afarwy |
A gwnaethost hynny heddyw'n ddewr fel cynt. Urddasol gennad ddylai fyn'd ar frys A'r newydd i Caradog ddarfod i Ni heddyw daro llengoedd Cesar falch Yn glîn a borddwyd. Yntau wedi ffoi. |
| Genwissa |
Gwae fi! O dywell ddydd! |
| Afarwy |
Fod Cesar yn ei wersyll yn ddiogel. |
| Genwissa |
(Yn plethu ei dwylaw a chodi ei gwyneb tua'r nef.) I'r duwiau y bo'r diolch! |
| Venutius |
(Yn sisial, wincio, a chyfeirio at Genwissa.) A'i ferch, y Dywysoges, yn garchares? |
| Afarwy |
(Yn sisial nol, gan godi ei fys.) Na sonia air am dani! (Wrth ei filwyr:) A chwithau, ewch yn ol tua gwersyll Prydain! |
| Venutius a'r Milwyr oll yn cyfarch Afarwy. Yna yn myned allan—R 1—dan ganu CAN Y MILWYR. Gwel y gerddoriaeth, hysbysiad ar yr amlen. |
|
| Venutius a'i Filwyr |
Prydain sy'n rhydd! Cesar ar ffo! Cyrff Rhufain sydd Yn llenwi'r fro! Mawl Caradog seiniwn ni Am orchfygu pob rhyw lu! |
| Afarwy |
(wrth Genwissa) Bu'r duwiau'n dda i'th roddi di i mi! |
| Genwissa |
(Yn syrthio ar ei gliniau, a phlethu dwylaw mewn ymbil.) O! dwg fi at fy nhad! Mae dychrynfeydd Y goedwig hon, a'r brwydro gwaedlyd erch Yn peri braw i'm calon wan... O! dwg fì at fy nhad! |
| Afarwy |
'Rwyt ti'n anghofìo mai carchares wyt! |
| Genwissa |
O! Bennaeth mwyn —— |
| Afarwy |
Na ddwed y gair! Nid oes 'run pennaeth mwyn Ymhlith penaethiad Prydain heddyw! Mae gormes creulawn Rhufain wedi gwneud I fwynder ffoi o galon pob Prydeiniwr! |
| Genwissa |
(Yn codi.) Na! Na! Nid felly chwaith! Can's gwn fod un Pe gallwn gyrraedd ato, fyddai'n fwyn imi! (Yn troi ymaith dan wylo.) |
| Afarwy |
Yn fwyn i ti! Rufeines! Gelyn Prydain! |
| Genwissa |
(Yn troi yn ol gan estyn allan ei dwylaw yn ymbilgar.) Ond ti wnei am bridwerth fy rhyddhau yn wir! |
| Afarwy |
Na! Na wnaf byth! Rhy werthfawr wyt imi. |
| Genwissa |
Cei bridwerth mawr os dygi fi yn ol I freichiau'm tad! |
| Afarwy |
Beth am fy mreichiau i? (Yn dal ei freichiau allan ati; hithau'n cilio'n ol.) Yw Cesar yn gyfoethog? Mi yn fwy! Rhy fach holl gyfoeth Rhufain i dy brynu di. |
| Genwissa |
Yr adyn! Feiddi di fy nghadw i, A minnau'n ferch i Cesar? |
| Afarwy |
(Yn wawdlyd.) Merch Cesar, wir! Ychydig iawn o ofn 'Run Cesar sydd ym Mhrydain heddyw. |
| Genwissa |
(Yn fygythiol.) Ond mae ym Mhrydain un a wna iti Ofìdio it' erioed wneud cam â mi! |
| Afarwy |
Pwy ydyw ef, atolwg? |
| Genwissa |
Afarwy D'wysog, Brawd Caradog yw, A chyfaill gynt imi yn Rhufain draw. |
| Afarwy |
Afarwy? Twt! Nid wyf yn malio clec fy mawd (yn clecian ei fysedd) Am dano ef! Rhyw goegyn llys, a llwfryn gwael—— |
| Genwissa |
(Yn torri ar ei draws, gan daro ei throed ar lawr.) Afarwy'n llwfr! Dewraf, urddasolaf un O holl benaethiaid Prydain yw efe. Ac O! (Yn troi ymaith dan wylo.) Na chawn ei weled 'nawr! |
| Afarwy |
(Yn rhoi ei law ar ei hysgwydd.) Genwissa dlos! Mae'r duwiau da yn rhoi Iti'th ddymuniad! Gwel! Edrych ar Afarwy. (Yn gwthio ei helm yn ol oddiar ei ben.) |
| Genwissa |
(Yn troi i edrych yn ei wyneb.) Afarwy! Diolch fyth i'r duwiau da am hyn. (Yn hanner llewygu; yntau yn ei dal.) |
| Afarwy |
A b'le, atolwg, oedd dy lygaid di Na fuaset yn fy adwaen? Neu, a yw Afarwy wedi mynd yn llwyr o'th gof? |
| Genwissa |
(Yn pwyso ei phen ar ei fynwes.) O! Na! Afarwy! Na! Ti wyddost well! (Yn ymryddhau o'i freichiau gan nesu gam yn ol a throi ato.) Nid anghof wyt, nac anghof fyddi chwaith! Ond dychryn oedd yn dal fy nghalon wan, A minnau'n ddall gan ofn! |
| Afarwy |
A minnau'n anystyriol yn parhau Dy ofn mor hir! O maddeu im'! (Yn estyn ei ddwylaw allan yn ymbilgar tuag ati; ymaflyd yn, a chusanu ei llaw.) |
| Genwissa |
Gwna'r hyn a geisiaf gennyt, ynte. |
| Afarwy |
(Yn plygu glin.) Gwnaf, hyd fy medd. |
| Genwissa |
Atolwg, bydd ddifrifol ennyd fer. |
| Afarwy |
(Yn codi ac ymddangos yn ffug-ddifrifol.) Ni fu'r un Derwydd ar Faen Llog erioed Yn fwy difrifol nag yw Afarwy—bob amser. |
| Genwissa |
(Yn chwerthin.) Ti ddwedaist! 'Run wyt o hyd, mi welaf. |
| Afarwy |
Wel, ïe'n siwr! A fynnet imi fod yn rhywun arall? |
| Genwissa |
Na ato'r duwiau! Er mae'n anhawdd dweyd Beth ydwyt mewn gwirionedd! |
| Afarwy |
A gaf fì ddweyd? |
| Genwissa |
Wel, dwed, ynte. |
| Afarwy |
(Plygu glin, ymaflyd yn ei llaw.) Ffyddlonaf, mwyaf ufydd was iti, Genwissa! |
| Genwissa |
Beth, eto? |
| Afarwy |
Eto? ïe, ac eto ddengwaith wed'yn! Ddoe, heddyw, foru, eleni, a'r flwyddyn nesaf, A phob ryw awr, a dydd, a blwydd o'm hoes! |
| Genwissa |
(Yn troi ei gwyneb ymaith.) Pe gallwn gredu hyn! |
| Afarwy |
(Codi; rhoi ei law ar ei hysgwydd.) Ti a'i gwyddost yn dy galon. |
| Troi yn ol, y ddau yn wynebu eu gilydd gan ymaflyd yn nwylaw eu gilydd. |
|
| Genwissa |
Gwn; mi a'i gwn, neu mae fy nghalon ffol Yn twyllo'm pen sy'n ffolach fyth. |
| Safant ennyd. Try Afarwy ei olwg draw. Genwissa yn edrych yn ddiysgog arno. |
|
| Genwissa |
Wel? |
| Afarwy |
(Yn codi ochenaid, ac yn troi yn ol ati.) Mae'r amser wedi dod imi dy ddwyn Yn ol i wersyll Cesar. |
| Genwissa |
(Yn edrych lawr.) A raid it' wneud? |
| Afarwy |
Rhaid! Rhaid! Er mwyn anrhydedd Prydain rhaid im' wneud! |
| Genwissa |
(Yn codi ei phen ac edrych yn ei lygaid.) A rhwydd yw gennyt fy rhoi 'nol i'm tad? |
| Afarwy |
(Ymaflyd yn ei llaw.) Y weithred fwyaf anhawdd wnes erioed. |
| Genwissa |
(Yn gwenu.) A'r iawn? Pa swm a geisi'n iawn gan Cesar? |
| Afarwy |
(Yn taflu ei llaw ymaith a throi ffwrdd.) Dim darn o arian Cesar byth! |
| Genwissa |
Mor ddiwerth felly yw merch Cesar gennyt ti. |
| Afarwy |
(Yn troi'n ol.) Ti wyddost well! Er cyfoethoced Cesar, Mor oludog Rhufain, nis gallai'r ddau yn un Ro'i pris cyfartal im' am danat ti! |
| Genwissa |
Ac eto'm rhoddi fyny wnei am ddim. |
| Afarwy |
F'anrhydedd a'm gorfoda i wneud hyn. Cha'r un Rhufeiniwr balch droi bys mewn gwawd At frawd Caradog! Ond y rhyfel sydd Yn gwneud im' dynnu cledd yn erbyn Cesar A glodd fy nhafod rhag i hwnnw ddweyd Yr hyn a leinw'm calon 'nawr a byth, A'r peth na weddai im' ei ddweyd tra mi Yn ymladd fel yr wyf, ac fel y gwnaf, Yn erbyn Cesar. Tyr'd, Dywysoges fwyn. Genwissa anwyl gynt—Merch Cesar 'nawr, Dy arwain wnaf yn ol i law dy dad. Merch Cesar farna 'rhyn ddymunwn ddweyd, A'r hyn a ddywedaswn, ïe'n hyf Ynghlust Genwissa, ac i'w chalon hi, Pe na bae'r rhyfel yn ei chadw hi Yngwersyll gelyn Prydain. |
| Genwissa |
(Yn rhoi ei llaw ar ei fraich.) Afarwy! O! Afarwy! Mi a wn! A'th barchu 'rwyf yn fwy am beidio dweyd Yr hyn a hoffai'm calon it' i'w ddweyd! Gweddiaf ar y duwiau am i'r dydd Gael gwawrio'n fuan pan y gelli ddweyd 'Rhyn ddwed fy nghalon sy'n dy galon di, A phan y gall fy nhafod innau ro'i heb sen Yr ateb fynnai'm calon 'nawr ei ro'i! |
| Ymaflant yn nwylaw eu gilydd, safant ennyd gan syllu yngwyneb y naill y llall. |
|
| Afarwy |
Wel, tyred! Awn i wersyll Cesar! |
| Ant allan—L 1. Llen yn syrthio. |