| Cegin Pen y Rhos, tyddyn bychan dwy acer ar ymyl y Rhos Fawr yn Sir Gaernarfon. Yn y pared gyferbyn, y mae ffenestr fechan bedair cwarel, yn dangos trwch mawr y mur, ac ar yr ochr chwith iddi, dresel dderw hen ffasiwn iawn, yn dal pethau hen a newydd, llestri gan mwyaf. Rhwng y dresel a'r ffenestr, y mae cloc wyth niwrnod yn perthyn i genhedlaeth neu ddwy ar ol y dresel; a ffyn ac umbrela neu ddau yn y gongl wrth ei ochr. Ar yr ochr dde i'r ffenestr, cwpwrdd gwydr, yn llawn o lyfrau. Ar y pared de, y mae'r tân o dan simdde fawr, a mainc yn cyrraedd oddiwrtho i'r llawr, o dan y simdde. Y mae drws y siambr yn y pared chwith, ac yn nes i gefn yr ystafell, y mae llen laes yn cuddio gwaelod y grisiau sy'n arwain i'r llofft. Nid oes lofft o gwbl uwchben y gegin ei hunan, ac y mae'r nenbrennau i'w gweled yn amlwg. Y mae'r drws cefn yn y gongl dde y tu ol i'r simdde. Ar ganol y llawr, y mae bwrdd bychan ac oilcloth arno, a Beibl mawr a llyfr arall wedi eu gadael yno er y noson cynt. Ar y mur, llun Williams Pant-y-celyn, a Gladstone, a darlun lliwiedig o frwydr Tel-el-Kebir. Y mae popeth yn boenus o lân. Ar gadair rhwng y ddau ddrws y mae dillad plentyn, ac esgidiau o dani, a dwy hosan ar gefn y gadair. Pump o'r gloch y bore ydyw, yn y gaeaf, felly y mae y popeth yn hollol dywyll. |
|
| John |
Morris yn dyfod i lawr yn nhraed ei sanau, gyda channwyll oleu yn un llaw, a'i goler yn y llall. Dengys ei lodrau gwynion mai chwarelwr ydyw, chwarelwr yn byw ar dyddyn, y math perffeithiaf o werinwr a allodd gwareiddiad Cymru ei godi eto; dyn distaw penderfynol, ac ôl diwylliant nid bychan ar ei iaith a'i foes. Gwasged gordoroy werdd, a chôt frethyn lychlyd am dano. Dyry ei esgidiau am ei draed yn bwyllog, ac yna, cyfyd i fyny ei freichiau i ymestyn. Saif fel pe bai rhwng dau feddwl am funud, a dyry ochenaid ddofn, ond â allan yn araf drwy'r drws, a daw'n ol ymhen munud neu ddau, gyda choed tân yn un llaw, a glo mewn bwced yn y llall; penlinia o flaen y tân, gan ddechreu ei osod. Yna daw Catrin Morris i lawr, gwraig ieuanc brydweddol, serchog yr olwg, dan glymu ei barclod o'r tu ol. Cymer lamp oddiar y dresel i'w goleu, ac wrth siarad a'i gŵr, y mae'n paratoi'r bwrdd at bryd. |
| Catrin |
Ewch i molchi, John, a gadwch i'r tân yna. Mi goleua i o. |
| John |
Mae o'n ddigon cyndyn y bore yma, beth bynnag─well i chi gael y fegin, neu ynte ferwith y tecell yma byth. |
| Catrin |
O'r gora, brysiwch wir; mae hi'n oer ofnadwy i sefyllian o gwmpas, a chitha wedi cael annwyd fel rydech chi. |
| John yn myned at y drws ac yn sefyll fel o'r blaen ac yn ochneidio. |
|
| Catrin |
Beth sy arnoch chi'r bore ma, John? Rydech chi'n ddistaw iawn. Oes rhwbeth ar ych meddwl chi, deudwch? |
| John |
Nag oes, dim; beth wnaeth i chwi feddwl hynny? |
| Catrin |
Ych clywed chi'n ochneidio, a'ch gweld chi'n edrych mor syn. Rhoswch, dowch yma, John; mi wn i bedi'r mater. |
| John |
Beth, meddwch chi? |
| Catrin |
Poeni rydech chi fod yr hen fargen yna yn y chwarel wedi mynd mor sâl, ac ofn arnoch chi na chewch chi ddim digon o gyflog y mis yma i dalu'r addewid at ddyled y capel. Wel, wir, wn i ddim i beth rydech chi'n gneud baich o'ch crefydd fel hyn─tasa bawb yn rhoi cystal at yr achos ag yr yden ni 'n roi, fasa raid poeni dim pan ddaw ambell i fis gwan fel hyn heibio. |
| John |
Nagê, wir, Catrin, doeddwn i ddim yn meddwl o gwbwl am yr hen fargen, ac mae yma ddigon o bobol ar y Rhos yma yn cael llai nac hyd yn oed deirpunt, fel gês i'r mis dwytha. |
| Catrin |
Wel, dowch i gael ych brecwast ynte, mae'r y tê yn barod. Mi gewch molchi wedyn. |
| Y ddau yn eistedd i lawr wrth y bwrdd ac yn bwyta. |
|
| Catrin |
(Yn rhoi ei llaw ar law ei gŵr.) John! Beth ydi'r mater?─ Deudwch wrtha i; fethis i erioed ych cysuro chi o'r blaen, a fethai ddim y tro yma.─ Dowch, deudwch wrth ych gwraig. |
| John |
Catrin, faint sy ers pan yden ni wedi priodi, deudwch? |
| Catrin |
Chwe blynedd i fis Ebrill dwytha; mi ddylech chi gofio cystal a finna. |
| John |
le, chwe blynedd, a faint o wylia yden ni wedi gael drwy'r chwe blynedd yna? |
| Catrin |
Gwylia? Beth ydech chi'n feddwl? Mynd am dro'n bell ydech chi'n feddwl? |
| John |
Nage,─sawl diwrnod gollis i o'r chwarel? |
| Catrin |
Dim ond yr wythnos y bu'ch mam farw, rydw i'n meddwl. (Yn tywallt y te.) Ydech chi'n meddwl mynd am dro i rywle? |
| John |
Wn i ddim, neno'r tad annwyl. Rydw i'n dechra blino ar yr hen chwarel yna; ydw wir. Mi fydda i'n meddwl weithia am fynd oddiyma i Awstralia neu rywle arall─yn ddigon pell, lle caiff rhywun dâl gonest am i waith... Mae Tomos ych brawd yn cadw sŵn o hyd arna'i fynd hefo fo. |
| Catrin |
Peidiwch a chyboli, wir─lle cawn arian i gychwyn, ydech chi'n feddwl? Dydech chi ddim yn hapus yma hefo mi ag Ifan bach, John? |
| John |
Wyddoch chi'n iawn y mod i'n hapus yma, Catrin─ar ych cownt chi ag Ifan yr ydw i'n poeni. Rydw i'n câl digon o bopeth sy arna i eisio, ond mi fyddai'n ama weithia y byddwch chi ag Ifan bach yn byw ar wynt a dŵr pan fyddai yn y chwarel... Wel, wir, waeth imi dewi. Fedrwn i byth adael yr hen le yma debig, er mor gandryll ydi o─hen aelwyd y nhad a mam─y siambar lle buon nhw i gyd farw, a'r hen gapel lle ces i'r olwg gynta... Ar hen lwybra yma lle buon ni'n caru ystalwm... Does arna i fawr o eisio bwyd y bore yma. |
| Catrin |
(Yn codi ac yn sefyll y tu ol iddo a'i dwylo ar ei ysgwydd.) John? |
| John |
Wel? |
| Catrin |
Deudwch beth sy wedi'ch styrbio chi'r bora ma... mi wela fod yna rwbeth go fawr o'i le arnoch chi. |
| John |
Newch chi ddim ond chwerthin am y mhen i, mi wn, dawn i'n deud wrthoch chi. Ydi Mr. Jones y scŵl yn sôn am godi Ifan i'r First Class y tro yma? |
| Catrin |
Hitiwch chi befo Ifan,─troi'r stori ydi peth fel yna... Deudwch wrtha i, nghariad i. |
| John |
Steddwch i lawr, Catrin, a mi dreia i ddeud a wrthoch chi, os peidiwch chi a chwerthin am y mhen i. |
| Catrin |
Wna i ddim chwerthin, John, mi wyddoch yn iawn. |
| John |
(Yn sydyn.) Hen freuddwyd câs gês i neithiwr. Mi fuom i bron a'ch deffro chi, i ddeud owrthoch chi, ond mi feddylis y basa'n well peidio, wedyn, ac mae'n debig imi huno tipin rhwng rhyw gwsc ac effro wedyn. (Yn codi.) Mae'n gâs genni feddwl am dano fo, na'i ddeud o. |
| Catrin |
Wel, mi fydd oddiar ych meddwl chi wedi i chi ddeud o. Dowch. |
| John |
Fyddwch chi'n credu mewn breuddwydion, deudwch? |
| Catrin |
Wn i ddim sut i ddeud wrthoch chi,─bydda ac na fydda chwaith. |
| John |
Mi fyddai'n meddwl weithia fod yna ryw synnwyr ymhob dyn wedi mynd ar goll, rhywbeth sy gan yr anifeiliaid nag sy gynnon ni, a phan fydd y synwyra erill yn cysgu, mi fydd hwnnw'n cael i gyfle i ddeud gair weithia. Ydech chi'n y nghofio i'n sôn am Sion y Muria rywdro? |
| Catrin |
Hwnnw fu'n gweithio yn ych ymyl chi ym Mhonc Mosus? |
| John |
la, dyna fo─y creadur meddwa yn yr holl sir, heb ddim dowt.. Mi fethodd y capal, ag mi fethodd y jêl, mi fethodd i wraig o a'i blant i droi o,─fydda fo byth yn sobor. Ond mi freuddwydiodd ryw noson i fod o wedi lladd i wraig a'i blant bach yn i ddiod, a phan ddeffrodd o yn y bore, mi aeth ar i union cyn brecwast at Mr. Huws, Sardis, i seinio dirwest, a chyffyrddodd o â dafn byth wedyn. Mae o'n coelio hyd heddiw tasa fo wedi meddwi unwaith wedyn y basa fo wedi gneud fel yr oedd o'n breuddwydio. Mae ambell un yn medru gweld yng ngola llwyd i freuddwyd yr hyn na feder o weld yn llygad haul pan yn effro; mae'r gola yn i ddallu o. |
| Catrin |
Medru gweld beth? |
| John |
Gweld drwy amser, Catrin, heb len o gwbl. Mae yna ddwy len o'n cylch ni, un o'n hola ni, sef llen y gorffennol, ac un o'n blaena, sef llen y dyfodol. Mae'r co yn medru gweld drwy'r llen gynta, ac mae yna ryw synnwyr arall yn medru gweld drwy'r llall, pan fyddwn ni'n breuddwydio. |
| Catrin |
Fedrai ddim mynd ar ych hol chi yn y fan yna, John; rydech chi'n ormod o sglaig i mi... Ond deudwch ych breuddwyd. |
| John |
(Yn eistedd i lawr, ac yn codi wedyn ar ganol dwedyd ei freuddwyd.) Wel, mi welwn fy hunan wrthi hi'n tyllu ar wyneb y graig, a Tomos ych brawd, fel arfer, yn taro imi. Mi fuon ni wrthi hi yn ddygyn am oria, debygwn i, a phan oedden ni ar ddarfod, dyma'r corn yn canu, a ninna'n codi i fynd at y trên i ddwad adre, ond cyn y mod i wedi rhoi fy nghôt am dana, mi welwn ddyn ar ben y clogwyn yn galw arna i wrth f'enw, ac yn gwaeddi wâr, a chyn i fod o wedi tewi, mi welwn y graig wrth yn penna ni yn gwegian ac yn plygu drosodd, ac i lawr a hi am yn penna ni. Mi welwn blyg mawr yn taro Tomos yn i ben, a wedyn dyma'r cwbwl i lawr, am danon ni... Mi ddeffris yn chwys oer drosta'i gyd, ac yn crynu fel deilen... Catrin, wyddoch chi pwy oedd y dyn oedd yn gwaeddi wâr arnai? |
| Catrin |
(Yn gyffrous.) Na wn i, wir. |
| John |
(Mewn llais ofnus.) Yr hen Huw Lewis y Buarth,─hwnnw gafodd i ladd pan syrthiodd y Clogwyn Mawr ystalwm. |
| Catrin |
(Ymhen ychydig). Twt, peidiwch â styrbio'ch hunan ddim,─does gen i ddim coel o gwbwl ar freuddwydion. Dydech chi ddim yn cofio amdanoch ych hunan yn breuddwydio ers talwm, newydd i Ifan gael ei eni, fod rhyw bobol fawr wedi dwad heibio, wedi i gipio fo yn i cerbyd, a chitha (yn gwenu) wedi rhedeg ar i hola, ac wedi taro Ifan oddiar sêt y car hefo'ch esgid? |
| John |
(Yn chwerthin.) le, rydw i fel Joseph yn breuddwydio ar y mwya, bob amser─ond breuddwyd hollol ddisynnwyr oedd hwnnw. (Yn ddifrifol). Ond dyma i chi rwbeth mwy rhesymol. Rydw i dest a pheidio mynd i'r chwarel─heblaw fod arnon ni eisio arian i orffen pen y flwyddyn yn y capel, dawn i ddim chwaith. |
| Catrin |
Peidiwch a gadael imi'ch perswadio chi beth bynnag, y naill ffordd na'r llall. Gnewch chi fel rydech chi'n meddwl yn ora, John bach. |
| John |
Ie, dim iws rhoi coel ar bopeth─esgus dyn diog ydi peth felly yn amal. Rhaid imi fynd i molchi. (Yn mynd allan.) |
| Catrin yn tacluso'r bwrdd. Curo ar y drws, a dyn mewn dillad chwarelwr yn dyfod i fewn. |
|
| Tomos |
Sut rwyt ti, Catrin? Lle mae John? |
| Catrin |
Hylo, Tomos! Beth sy wedi d'yrru di yma allan o dy ffordd yr adeg yma o'r dydd, fel hyn? Eistedd i lawr. Mae John wrthi hi'n molchi. |
| Tomos |
Galw arno fo; mae genni rwbeth pwysig i ddeud wrtho fo. |
| Catrin |
Aros funud; mae arna i eisio gofyn rhwbeth i ti, a fynnwn i er dim i John glywed. (Yn ddistaw.) Mae hi'n fain iawn arnon ni'r mis yma, ac mae ar Ifan bach eisio lot o betha newydd. Oes gen ti ddim rhyw chweigien roet ti'n fenthig ini dan ben y mis? |
| Tomos |
(Yn rhoi i law ar ei hysgwydd.) Catrin bach, mae'n ddrwg iawn genni, ydi wir. Mi rois y chweigien i ddwytha oedd gen i neithiwr i orffen cownt y capel─daset ti wedi gofyn yn gynt imi, mi faswn wedi i chadw ond mi dreia i gael benthig un i ti gan John Ellis y Siop─mae o'n un reit barod. |
| Catrin |
Diolch yn fawr iti. (John yn dyfod i mewn.) Dim gair, Tomos, cofia. |
| John |
Hylo, Twm, ti sy'na? Sut mae hi'n canu? Beth wyt ti'n neud yma mor fora? |
| Tomos |
Eisio dy weld ti.─ Wyddost ti beth─dydw ì ddim am fynd i'r chwarel heddiw. |
| Ifan yn pesychu o'r siambar. |
|
| John |
(Yn edrych at ddrws y siambar.) Beth! ddim am fynd i'r chwarel? A hitha'n ben y mis? Wyt ti'n wael? |
| Tomos |
Nag ydw i, ond pen y mis neu beidio, dydw i ddim am fynd. |
| John |
Bedi'r rheswm? Wyt ti'n mynd i briodi, dwad? Ynte wyt ti'n mynd i riteirio a byw'n ŵr bonheddig? |
| Tomos |
Mi riteiria i o'r byd yma os â i i'r chwarel heddiw, rydw i'n ddigon siwr o hynny. |
| Catrin |
Wel, dwad dy reswm, Twm. |
| Tomos |
Wel, dyma fo─ac mi gei ditha chwerthin, os leici di, ond dydw i ddim yn mynd i wrando dim arnat... Mi ges hen freuddwyd cas iawn neithiwr. |
| John |
Eh! Breuddwyd? Beth odd o? |
| Tomos |
Wel, mi welwn fy hun yn taro iti ar wyneb y graig, a thitha'n dal yr ebill. Wedi bod wrthi hi drwy'r pnawn, debygwn i, dyma'r corn yn canu, a ninna'n codi i fynd at y trên, ond cyn ini roi'n cotia am danon, dyma rywun o ben y clogwyn yn galw wâr, a chyn ini fedru symud, dyma'r clogwyn i gyd yn ysgwyd ac yn disgyn arnon ni'n dau... a wedyn mi ddeffris... Dydw i ddim yn mynd i'r chwarel heddiw. |
| John |
(Yn gyffrous iawn) Ddaru ti ddal sylw ar y dyn oedd yn gweiddi wâr? |
| Tomos |
Do. |
| John |
Pwy oedd o? |
| Tomos |
Wel, rhyw frith atgo sy genni am dano fo; ond roeddwn i'n meddwl mai'r hen Huw Lewis y Buarth oedd o,─dyna dychrynodd fi gymint. |
| Catrin |
(Ym mhen tipyn.) Dydi John ddim yn mynd i'r chwarel chwaith, Twm. |
| John |
Wel, dyma'r peth rhyfedda glywis i erioed. Wyddost ti beth? Mi freuddwydis inna 'r un breuddwyd yn union neithiwr. |
| Tomos |
Yr un breuddwyd, beth wyt ti'n feddwl? |
| John |
Ia, yr un breuddwyd yn union, air am air, a mi glywis yr hen Huw Lewis yn galw wâr a phopeth fel y deudisti. |
| Tomos |
(Ar ol distawrwydd mawr.) Felly wir. O ia! |
| Catrin |
Rhybudd gan Ragluniaeth oedd o, yn deud fod damwain i fod yn ych bargen chi heddiw. Dos yn ol i dy wely, Twm, a chitha hefyd, John. Nid yn amal y byddwch chi'n cael siawns i gysgu heb ddim yn galw arnoch chi. |
| John |
Ia, dyden ni ddim i fynd i'r chwarel heddiw, mae hynny'n amlwg ddigon. |
| Tomos |
Ydi─roeddwn i'n ddigon siwr o hynny cyn dwad yma, ond dawn i ddim yno rwan wedi clywed y peth glywis pe cawn i'r chwarel i gyd yn aur am fynd. |
| Tomos yn troi tua'r drws. |
|
| John |
Aros funud! Faint well fyddwn ni wedi aros adre? Doedd y breuddwyd ddim yn deud pa bryd yr oedd y ddamwain i fod,─hwyrach mai fory neu'r wythnos nesa, neu'r flwyddyn nesa... |
| Catrin |
Arhoswch chi adre heddiw ych dau beth bynnag, ac mi gewch weld beth ddigwydd yno heddiw. |
| John |
(Yn cerdded o gwmpas.) Wn i ddim, na wn i wir... (Trên y gweithwyr yn chwibanu yn y pellter.) Dyna hi'r trên wrth Gefn y Gwyndy. |
| Tomos |
Gwna dy feddwl i fyny, ngwas i, i aros adre bellach... |
| John |
O'r gore. Mi adwn ni iddi hi yn y fan yna ynte... Dydw i ddim yn mynd. (Yn codi ei droed ar y gadair i ddatod ei esgidiau.) |
| Ifan yn pesychu o'r siambar. |
|
| John |
Mae'r hogyn bach yna wedi cael annwyd ofnadwy yn rhywle... Rhaid ini gymryd gofol hefo fo, neu mae o'n siwr o droi yn rhywbeth gwaeth arno fo. |
| Ifan yn pesychu eto. Distawrwydd. John yn dal i ddatod ei esgidiau, ac wedi datod un esgid, yn rhoi ei law ar yr hosanau ar gefn y gadair, ac yna yn edrych ar ei law. |
|
| John |
Catrin! sana pwy ydi'r rhain? |
| Catrin |
Sana Ifan bach. |
| John |
(Yn gafael ynddynt ac yn edrych arnynt.) Y mae nhw'n lyb dyferu! |
| Catrin |
Yn lyb? |
| John |
Ia, teimlwch nhw... Does dim rhyfedd fod y peth bach wedi cael annwyd... Rhowch imi weld i sgidia fo. (Catrin yn estyn un esgid, a Tomos yn estyn y llall iddo.) Wel, edrychwch ar i sgidia fo... ond tydyn nhw'n dwll drwadd!... Oes gynno fo bâr arall? |
| Catrin |
Mae arna i ofn fod y rheiny llawn cyn waethed. |
| Sŵn traed dynion ar y ffordd yn rhedeg am y trên. John yn edrych ar y cloc. Ifan yn pesychu eto. |
|
| John |
Faint o arian sydd yma yn y ty? |
| Catrin |
Dim ond deuswllt dan ben y mis. |
| John |
Oes coel i gael gan gryddion y Dre? |
| Tomos |
Nag oes, dim perig. Rhaid iti dalu arian parod am bopeth. |
| John yn cau ei esgidiau i fyny ar unwaith, ac yn gafael yn ei het a'i flwch bwyd.} |
|
| John |
Wel, dyna ben arni hi. Fedra i ddim aros adra i ddiogi ag lfan bach heb sgidia am i draed... Cadwch o yn i wely heddiw. |
| Yn agor y drws ac yn myned allan. Sŵn ei draed yn rhedeg i'w glywed ar y ffordd. Catrin a Tomos yn edrych yn syn ar eu gilydd, ac yn dal esgid bob un yn eu llaw... Trên y gweithwyr yn chwibanu. LLEN |