| Pan gyfyd y llen, gwelir ROLANT HUW yn eistedd ar y seil wrth y tân, yn darllen "Seren tan Gwmwl", o waith Jac Glan-y-Gors. Y mae'n amlwg fod sylwadau miniog a bachog yr awdur wrth fodd ei galon. Tyrr allan i chwerthin yn uchel. Daw ei wraig #Sara i mewn, a chyn gynted ag y daw drwy'r drws, dywed: |
|
| Sara |
Yr argod fawr, Rolant, be sy'n bod? Wyt ti wedi colli dy ben, dywed? |
| Y mae ganddi swp o ddillad yn ei breichiau, ac y mae yn eu rhoi ar y bwrdd o'i blaen. Yn ystod yr ymddiddan a ganlyn, y mae'n eu trin a'u dosbarthu, etc. |
|
| Rolant |
(Yn dal i chwerthin.) Y llyfr 'ma, Sara, mae o'n ddigon â gwneud i'r marw chwerthin. |
| Sara |
Pa lyfr, 'neno'r dyn? |
| Rolant |
"Seren tan Gwmwl". |
| Sara |
O, yr hen Jac Glan-y-Gors 'na! 'R wyt ti wedi meddwi'n lân ar y cr'adur. |
| Rolant |
Dim syndod. 'D oes yr un llyfr mwy doniol yn bod. |
| Sara |
Doniol? Sych iawn 'r oeddwn i'n ei weld o. Lladd ar y byddigions a deud y drefn am yr offeiriaid a'r Eglwys. |
| Rolant |
Wel ie, diolch bod rhywun yn... |
| Sara |
A brolio pobol Ffrainc am dorri pen y brenin a'i roi mewn basged. |
| Rolant |
Ie, Sara, ond wrth gwrs... |
| Sara |
Bobol bach! A 'r wyt ti'n galw peth felly yn ddoniol? |
| Rolant |
Ydw. Er mai gwir neges y llyfr ydi dangos bod Seren Rhyddid a Chyfiawnder dan gwmwl yn yr hen wlad 'ma. |
| Sara |
A rhoi'r bai am hynny ar y byddigions. |
| Rolant |
(Yn cynhesu i'r hoff destun.) Y nhw sy'n cyfrifol... y brenhinoedd, yr esgobion a'r arglwyddi. Cymer di'r ardal yma... |
| Sara |
(Yn gwaredu.) Ond Rolant, mae o'n bechod anfaddeuol cwyno yn erbyn trefn yr Hollalluog... |
| Rolant |
(Yn wawdlyd.) Trefn yr Hollalluog, yn wir! |
| Sara |
Ein dyletswydd ni ydi plygu. |
| Rolant |
I drefn yr esgobion a'r bobol fawr? Gwared ni! Darllen di waith Jac yn ymosod ar y tacle. |
| Sara |
Paid â rhyfygu, Rolant! |
| Rolant |
(Yn dal ati.) Ma'r cnafon yn ddigon dig'wilydd i gymryd arian y bobol, ond heb ddeall un gair o'u hiaith nhw! |
| Sara |
Mae Mr. Foster, ein person ni, yn gallu siarad Cymraeg. |
| Rolant |
(Yn sbeitlyd braidd.) Ydi, rhaid cyfaddef fod mei lord Hugh Foster yn ymostwng cymaint â hynny i'n plesio ni. |
| Sara |
Nid peth gweddus o gwbl ydi gwneud sbort o weision y Brenin Mawr. |
| Rolant |
(Yn wawdlyd eto.) Hy! Gweision i frenin yn nes atom o beth wmbredd ydi'r tacle! |
| Sara |
Rhag cywilydd iti, Rolant! |
| Rolant |
Mae Jac yn ei le, Sara. 'R ydw i reit hoff o'r bachgen... 'r oedd 'i dad a minne yn ffrindie mawr erstalwm yng Ngherrig y Drudion. Chwarae teg iddo am brotestio yn erbyn gorthrwm y Llywodraeth, y trethi di-ddiwedd, a'r degwm. |
| Sara |
'D ydw i ddim yn cydweld â'r cr'adur, beth bynnag. Mae o'n fachgen digon teidi, am wn i, er na weles i mohono ers plwc byd. |
| Rolant |
Sut y mae hi arno fo tua Llundain 'na tybed? |
| Sara |
Mae'n rhaid iddo fo fihafio'i hun mewn lle felly, a'r brenin mor agos. |
| Rolant |
(Yn chwerthin.) Go dda yr hen Sara! (Yn fwy difrifol.) Ond 'synnwn i flewyn na chaiff o'i erlid am sgrifennu'r Seren. |
| Sara |
Rhyngddo fo â'i botes! Ond paid ti â brygawtha' gormod... rhag ofn... |
| Rolant |
Rhaid imi ddatgan fy marn. |
| Sara |
Wel, rhaid... ond... (yn torri'r ddadl.) Bobol bach! Be' ydi rhyw gyboli fel hyn a minne â llond y byd o waith trwsio... (yn cydio yn rhai o'r dillad.) 'R ydw i wedi addo dilledyn neu ddau i'r hen Feti Ifans, druan. Mae'n bur gyfyng arni, y gre'dures. |
| Rolant |
Ac nid yr unig un o lawer. 'R wyt ti'n helpu cryn dipyn arni, Sara, chwarae teg iti. |
| Sara |
Mae'n rhaid i rywun swcro'r hen chwaer. 'S gwn i os oes ar Ifor eisie'r crys 'ma yn o fuan? Lle mae o, Rolant? |
| Rolant |
Yn y llofft, am wn i, yn pincio fel arfer. 'D ydi o'n meddwl am ddim arall. |
| Sara |
Caru ma'r bachgen, 'neno'r dyn. |
| Rolant |
'D oedd dim rhyw hen ffal-diral fel hyn pan oeddwn i wrthi erstalwm... |
| Sara |
Rhaid i Ifor symud efo'r oes, weldi. A chofia bod Janet yn lady. |
| Rolant |
Ydi, ond twt lol, wn i ddim be' ddaw o blant yr oes yma... |
| Sara |
(Yn mynd at ddrws y gegin fach, ac yn bloeddio.) Ifor! Ifor! |
| Ifor |
(O bell.) Be' sy'n bod? |
| Sara |
'Ddoi di 'lawr am funud, 'nghariad i? (Yn mynd yn ôl at y bwrdd.) Be' aflwydd ydech chi'r dynion yn 'i wneud â'ch dillad, deudwch? Ma' nhw'n garpie gwyllt. Edrych ar y pâr 'sane 'ma... yn dylle mân ulw botes. 'Dase ti'n gorfod trwsio dy 'sane dy hun... |
| Daw IFOR i mewn drwy ddrws y gegin fach, yn ddrwg ei dymer. Y mae ar ganol gwisgo, a heb ei gôt. |
|
| Ifor |
(Yn ddreng.) Be sy'n bod yrŵan? 'Oes dim llonydd i'w gael yn y tŷ 'ma? |
| Rolant |
(Yn llym.) Nid fel yna y mae iti siarad â'th fam! |
| Ifor |
'Fedra 'i ddod o hyd i affeth o ddim yn y llofft 'na. Rhywbeth ar goll beunydd. |
| Sara |
O Ifor, 'oes gen ti eisie'r crys 'ma yn fuan? Mae rhyw 'chydig o waith trwsio arno. |
| Ifor |
Fy nghrys gorau? 'Allwn i feddwl, yn wir! Erbyn yfory yn bendant. |
| Rolant |
(Braidd yn sbeitlyd.) I fynd i dŷ'r Person am afternoon tea, wrth gwrs! |
| Ifor |
'D oes dim rhaid ichi fod mor sbeitlyd! |
| Rolant |
'D ydw i ddim, 'ngwas i. 'R wy'n falch dy fod ti'n ffrind i Janet y ferch. Mae hi'n eneth hoffus iawn. |
| Ifor |
Wel? |
| Rolant |
Yn bur wahanol i'w thad. |
| Sara |
Da thi, Rolant, rho'r gore iddi... |
| Ifor |
Mae Mr. Foster yn ddyn o gymeriad... |
| Rolant |
Ydi! Cymeriad caled... fel haearn Sbaen. Dim owns o gydymdeimlad â'r werin bobl y mae o'n gyfrifol amdanyn' nhw. |
| Ifor |
Mae Janet yn ymweld â'r tlodion... |
| Rolant |
Ydi, chware teg iddi. Hi ddyle fod yn offeiriad plwy', ac nid Hugh Foster. |
| Sara |
Rolant, 'r wyt ti'n rhyfygu! Cofia 'i fod o'n un o weision yr Hollalluog. |
| Rolant |
Dyna hi eto! Be' ydi gwaith gwas yr Arglwydd, tybed? Hel bechgyn i'r Milishia? |
| Ifor |
Mae'n rhaid inni amddiffyn y wlad 'ma. Be' dase'r Ffrancod yn landio? |
| Sara |
Gwarchod ni, ie! A thorri'n penne ni, bodyg-un! |
| Ifor |
'R yden ni'n ymladd dros egwyddorion Cristnogaeth, a'n ffordd ni o fyw. |
| Rolant |
(Yn wawdlyd.) Ffordd yr hen Feti Ifans o fyw, er enghraifft? Yn hanner llwgu yn yr hofel bwthyn 'na! A miloedd o rai tebyg iddi yng Nghymru! |
| Ifor |
(Yn dal ati fel parot.) Ymladd yn erbyn yr Anghrist a syniadau paganaidd y Cyfandir... |
| Rolant |
(Yn wawdlyd braidd.) Wel, wel! Hawdd gweld dy fod ti wedi cael y fraint o eistedd wrth draed Hugh Foster. "Yn erbyn yr Anghrist", yn wir! |
| Sara |
Ond Rolant, os ydi Ifor bach yn meddwl fel yna, mae ganddo fo berffaith hawl i... |
| Rolant |
Meddwl? 'Ddaru o 'rioed feddwl yr un eiliad! Dim ond ail-adrodd pregeth yr hen Foster fel parot. Yn enw'r Mawredd, dysga feddwl drosot dy hun, ngwas i! |
| Ifor |
Yr un fath â chi, wrth gwrs. |
| Rolant |
Wel... ie... pam? |
| Ifor |
(Yn sarcastig.) Byth yn benthyca syniadau yr un cr'adur byw, John Jones o Lan-y-Gors na neb arall. |
| Rolant |
Mi fydde'n iechyd iti ddarllen Seren tan Gwmwl. |
| Ifor |
'R ydw i wedi ei ddarllen. (Yn ddirmygus.) Llyfr wedi ei sgrifennu gan fradwr! |
| Rolant |
(Ar ei draed, yn wyllt.) Beth? Bradwr? |
| Ifor |
Ie! |
| Rolant |
(Yn poethi.) 'Chaiff neb alw Jac Glan-y-Gors yn fradwr yn y tŷ yma! |
| Ifor |
(Yn dal ati.) Bradwr! Anffyddiwr! O blaid y Chwyldro yn Ffrainc! |
| Rolant |
(Yn ei wynebu a dechrau croes-holi.) Pwy glywest ti'n galw Jac yn fradwr? |
| Cyflyma'r tempo yma. |
|
| Ifor |
(Yn haerllug.) Pawb bron. |
| Rolant |
Pwy? |
| Ifor |
'R wyf wedi dweud unwaith... pawb. |
| Rolant |
(Ei lais yn codi.) Ateb... PWY? |
| Ifor |
(Yn dechrau cloffi.) Wel... y... hwn a'r llall |
| Rolant |
Brysia... pwy oedd o? |
| Ifor |
O wel... y... Mr. Foster yn un... |
| Rolant |
Pwy arall? |
| Ifor |
(Yn ddof erbyn hyn.) N... n... neb arall. |
| Rolant |
Na, 'feiddiai neb yn y pentre' heblaw Hugh Foster alw Jac yn fradwr. |
| Sara |
(Yn ceisio tawelu'r storm.) Rolant, dyna ddigon. |
| Rolant |
(Yn dal ati.) 'Daswn i'n gwybod dy fod ti'n galw Jac yn fradwr o argyhoeddiad, mi fedrwn faddau iti, ond cymryd gair y person... |
| Sara |
Gad lonydd i'r bachgen, da thi. |
| Rolant |
Lle aflwydd ma' dy asgwrn cefn di, dywed? (Yn cael ei gario ymlaen eto gan ei destun.) 'D oes dim hanner digon o hwnnw yng Nghymru heddiw. Diodde' pob anghyfiawnder a thrais heb brotest yn y byd! |
| Erbyn hyn y mae Ifor wedi cilio'n araf ac ofnus at ddrws y gegin fach. Mae ei fam yn mynd ati i'w gysuro dan fflangell lem ei dad. |
|
| Sara |
Ifor bach, mi gei di'r crys erbyn yfory... |
| Ifor |
(Yn swta, heb gymaint â diolch.) O'r gore. (Wrth ei dad, gan rhyw daflw'r geiriau alo ar draws yr ystafell.) Ac os ydech chi mor hoff â hynny o Jac Glan-y-Gors, mi gewch gyfle i sôn amdano wrth Mr. Foster heno. Bydd yma toc i'ch gweld ar fater neilltuol. (Yn sarcastig.) Hei lwc y cewch chi sgwrs reit ddiddan. Mae o wrth ei fodd yn sôn am rebels! (Yn mynd allan gan roì clec ar 'y drws, a chwerthin yn sbeitlyd.) |
| Sara |
O, 'machgen bach annwyl i! 'R wyt ti wedi dweud pethe reit cas wrtho fo, Rolant. |
| Rolant |
Dim ond y gwir. |
| Sara |
Mae Ifor yn iawn yn y bôn. |
| Rolant |
(Yn bendant.) Nac ydi, Sara. |
| Sara |
(Wedi dychryn braidd.) Paid â dweud 'i fod o yn... |
| Rolant |
Mae gen i ofn mai fel hyn y bydd o weddill i oes, yn greadur dof, di-asgwrn-cefn, sbeitlyd, anniolchgar.... |
| Sara |
Ond mi fydd yn well ar ôl priodi Janet. |
| Rolant |
(Yn chwerthin.) Mi ddaw hynny i ben pan fydd y Wyddfa i gyd yn gaws! |
| Sara |
(Ym poethi mymryn.) Ma'n teulu ni gystal â theulu Mr. Foster, be' siŵr iawn ydi o! |
| Rolant |
'Sgwn i pam y ma'r cradur hwnnw eisiau fy ngweld heno? |
| Sara |
I sôn am Ifor a Janet, mae'n amlwg. |
| Rolant |
Na, rhywbeth llawer mwy pwysig na hynny! |
| Sara |
'Fydde hi ddim yn well iti dacluso mymryn arnat dy hun cyn iddo ddod? |
| Rolant |
(Yn wawdlyd.) Tacluso? Ar gyfer rhyw ddyn fel... (Yn ail-feddwl.) Wel hwyrach dy fod ti'n iawn, Sara. (Y mae ar fynd i gyfeiriad drws y gegin fach, pan glywir cnoc ar ddrws y ffrynt.) Rhy hwyr! Dyna'r hen Foster, os nad wy'n methu. |
| Sara |
(Mewn helynt.) Bobol bach! Yr holl lanast 'ma! (Yn ceisio tacluso tipyn ar y pentwr dillad ar bwrdd.) Y Person, o bawb! Wn i ddim be' fydd o'n ei feddwl ohono'i! |
| Rolant yn mynd allan i'r cyntedd. Clywir lleisiau'r ddau yno. |
|
| Foster |
Fe garwn gael gair â chwi, Mr. Huw, os gwelwch yn dda. |
| Rolant |
Wrth gwrs, Mr. Foster, Dowch i mewn. |
| Daw y ddau i mewn. |
|
| Rolant |
(Yn lled anghyfforddus.) Eisteddwch yma, Mr. Foster. |
| Foster |
Diolch. |
| Sara |
(Yn gysetlyd braidd, ac yn ceisio gwneud sgwrs.) Mae hi'n hwyro'n braf. |
| Foster |
Ydyw. |
| Sara |
M... mae hi'n gynhesach nag arfer yr adeg yma o'r flwyddyn. |
| Foster |
(Heb fawr o ddiddordeb.) Efallai ei bod, yn wir, Mrs. Huw. |
| Sara |
(Yn gwneud eì gorau, druan.) Flwyddyn yn ôl, 'r oedd hi'n oerach o gryn dipyn. |
| Foster |
(Ym sych.) Esgusodwch fi, Mrs. Huw, ond nid i olrhain y tywydd y deuthum i yma heno. |
| Rolant |
Gwyddom hynny'n dda Mr. Foster. Beth yw eich neges, os gwelwch yn dda? |
| Foster |
Y mae a wnelo â chwi yn bersonol, ac hefyd â'ch mab Ifor. |
| Sara |
(Gyda diddordeb mawr.) O, Mr. Foster! |
| Rolant |
Ewch ymlaen. |
| Foster |
Barn pob dyn cyfrifol yn y wlad hon yw fod Prydain mewn argyfwng pur enbyd heddiw. |
| Rolant |
Wel? |
| Foster |
Dyletswydd pawb sy'n deyrngarol i'r Brenin a'r Llywodraeth ydyw ceisio helpu'r wlad yn ei dyddiau blin. Fel gŵr o sylwedd a dylanwad ymhlith gwerin y pentref, byddwch yn barod i ategu hyn... |
| Rolant |
Ac felly? |
| Foster |
Disgwylir brwdfrydedd gan bawb at yr ymgyrch y mae Prydain wedi ei galw gan Dduw iddi... |
| Rolant |
(Wedi ei ddiflasu gan y bregeth.) Mr. Foster, siaradwch yn blaen, da chi. Awgrymu yr ydych y dylwn ddangos mwy o frwdfrydedd at y rhyfel yn erbyn Ffrainc? |
| Foster |
Ie, os mynnwch. |
| Rolant |
Fy nghydwybod i fy hunan, ac nid offeiriad y plwy sy'n arfer â dangos i mi fy nyletswydd. |
| Foster |
(Yn sarcastig braidd.) Cydwybod, ai e? Wel, wel! |
| Rolant |
(Yn bendant.) Ie, ac y mae un peth pendant iawn y dywed fy nghydwybod wrthyf na ddylwn ei wneud. |
| Foster |
O? A beth ydyw? |
| Rolant |
Hel ieuenctid yr ardal i'r Milishia, fel y gwnewch chi, Mr. Foster. |
| Sara |
(Yn dechrau ofni.) Rolant, paid â d' anghofio dy hun! |
| Foster |
Fe'ch clywais yn datgan un tro eich bod yn ddyn crefyddol. |
| Rolant |
'R wy'n amcanu felly, yn ôl fy syniad i am grefydd. |
| Foster |
Ac eto, ni ddangoswch unrhyw frwdfrydedd at y rhyfel yn erbyn anffyddwyr Ffrainc, gelynion eich crefydd chwi a minnau. |
| Rolant |
Mr. Foster, 'r ydym wedi clywed y bregeth yma o'r blaen, gan Ifor. |
| Foster |
Chwarae teg iddo, yn wir. Dywedais fod a wnelo fy neges ag yntau hefyd. |
| Rolant |
Wel? |
| Foster |
Ymddengys ei fod ef, o leiaf, yn sylweddoli ei ddyletswydd. Daeth ataf y dydd o'r blaen i ddweud y carai ymuno â'r Milishia. |
| Rolant |
(Fel ergyd.) Beth? |
| Foster |
Fe ddylech fod yn falch o'i sêl wlatgarol a'i ysbryd gwrol... |
| Rolant |
(Yn methu â dal bron.) F...f...fy mab i yn y Milishia? |
| Foster |
Ie, yn ymladd dan faner rhyddid a chyfiawnder... |
| Sara |
(Yn cael gweledigaeth newydd am ei hanwylyd.) O, 'machgen bach dewr i! |
| Oddi yma ymlaen, cyflyma'r tempo, hyd at exit Mr. Foster, a chyfyd tymer Rolant. Erys Mr. Foster yn ddi-gyffro bron. |
|
| Rolant |
(Yn bendant iawn.) Na, 'chaiff yr un mab i mi ymuno â'r Milishia! |
| Foster |
Dynion dewr, gwlatgarol. |
| Rolant |
Gwehilion cymdeithas! |
| Foster |
Syr! |
| Rolant |
Lladron, dihirod, treiswyr merched! |
| Foster |
Mr. Huw, ystyriwch eich... |
| Rolant |
A'u drygioni yn drewi drwy'r sir! |
| Foster |
(Yn llymach na'i arfer.) Mr. Huw, nid wyf am wrando ar y fath sen... |
| Rolant |
Pam nag arferwch eich sêl ryfelgar i ymladd anghyfiawnder a thrais yr uchelwyr yn y wlad hon? |
| Foster |
(Yn bontifficaidd.) Y maer Diafol a'r Anghrist ar gerdded yn Ffrainc... |
| Rolant |
Y mae'r ddau yn fyw yma yng Nghymru, a chwithau'r Eglwysi yn ymladd o'u plaid! |
| Sara |
(Wedi dychryn.) Rolant bach, cymer ofal...! |
| Rolant |
(Yn dal ati.) Pa le mae llais yr Efengyl heddiw? |
| Foster |
(Yn offeiriadol.) Y mae'n ein galw i Grwsâd Sanctaidd yn erbyn gelynion ein crefydd a'n treftadaeth. |
| Rolant |
(Yn ddirmygus.) Treftadaeth! Pa faint sydd gan drueiniaid tlawd y pentref hwn, er enghraifft? 'R ydych chwi a'ch degymau a'ch trethi wedi ei ddwyn oddi arnynt! |
| Foster |
(Yn awgrymiadol.) Syniadau peryglus yw y rhai hyn, Mr. Huw. |
| Rolant |
Peryglus i bwy, tybed? |
| Foster |
Mae'n amlwg eich bod wedi llyncu athrawiaeth The Rights of Man, Tom Paine, a'i ddynwaredwr yng Nghymru, Jac Glan-y-Gors. |
| Rolant |
Dau ddyn yn ddigon dewr i sefyll dros gyliawnder! Fe wnai les i chwi ddarllen y llyfryn hwn, Mr. Foster. (Yn dangos y "Seren" iddo.) |
| Foster |
(Yn cydio yn y llyfr.) Seren tan Gwmwl. Yr wyf wedi ei ddarllen... (Gyda gwên wawdlyd.) ... Yr Efengyl yn ôl Jac Glan-y-Gors. |
| Rolant |
Yn nes at yr Efengyl na'r eiddo chwi! |
| Sara |
Rolant bach, paid â rhyfygu! |
| Foster |
(Fel o'r blaen.) A rhaid mynd ati cyn bo hir i ail ysgrifennu Llyfrau'r Proffwydi. Er enghraifft... "A Duw a lefarodd wrth ei was Tom Paine"... (Yn newid ei dôn yn sydyn.) Nid dau broffwyd mohonynt, ond dau fradwr! |
| Rolant |
(Wedi ei gynhyrfu'n fawr.) Bradwr? |
| Foster |
Ac wrth goleddu eu syniadau llygredig, Mr. Huw, yr ydych chwithau yn elyn i'ch gwlad. |
| Rolant |
Ond nid gelyn i gyfiawnder! |
| Sara |
(Wedi dychryn eto.) Rolant, cymer ofal... |
| Foster |
(Yn codi.) Dyna ddigon, Mr. Huw. Gwn yn union lle y sefwch yn yr argyfwng presennol. Yr wyf i yn ŵr o ddylanwad... |
| Rolant |
Gwnewch a fynnoch, 'r wyf yn berffaith dawel fy mod yn iawn. |
| Foster |
O'r gorau. (Yn foesgar, wrth Sara.) Noson dda i chwi, Mrs. Huw. (Y mae'n mynd at y drws canol, a chyn mynd allan, y mae'n troi i roi'r ergyd olaf i Rolant, druan.) A chofiwch, Mr. Huw, fod gan Dduw ei ddamnedigaeth... ie, yn y byd hwn... i'r neb a feiddia wrthsefyll awdurdod Ei Eglwys Ef! (Yn mynd.) |
| Sara |
(Bron yn ei dagrau.) O, rhag dy g'wilydd, Rolant, yn colli dy dymer! Dyna ti wedi andwyo popeth. |
| Rolant |
Pam, 'neno'r dyn? |
| Sara |
Ifor a Janet. |
| Rolant |
A dyna'r cwbl sy'n dy boeni di? (Yn lled ddifrifol.) Mae llawer mwy yn y fantol na helynt Ifor a Janet, coelia di fi. |
| Sara |
Ond amdanyn' nhw yr ydw i'n meddwl. |
| Rolant |
Digon posibl. Ma' Janet yn llawer rhy dda i fod yn ferch i'r hen Foster. |
| Sara |
Mae o'n ddyn caled, wrth gwrs. Ond ma nhw'n deud y gall Janet ei droi a'i drosi fel y mynno. Cannwyll 'i lygad o. |
| Rolant |
Diolch bod rhywun yn gallu meddalu mymryn arno. Ond cofia, 'd ydi Hugh Foster ddim yn ddyn drwg, Sara. Mae o'n eitha' cydwybodol, yn ymddwyn yn ôl ei argyhoeddiad... |
| Sara |
Ond yn elyn iti byth ar ôl heno! |
| Rolant |
Dichon 'i fod o. Eto, 'synnwn i ddim nad ydi o yn ddistaw bach yn fy mharchu am ddal fy nhir. |
| Sara |
Gobeithio'r annwyl! 'R wyt ti wedi mynd â dy ben i dy botes heno, Rolant. Gofala fod 'chydig yn gallach o hyn ymlaen, ne' yn y carchar yn Rhuthun y byddwn ni, gei di weld! |
| Rolant |
Ond mae'n rhaid imi sefyll... |
| Sara |
Mi gei sefyll faint 'fynni di, ond iti gofio'r hen air... "Os na bydd gryf..." |
| Rolant |
Mi gawn weld... (Yn flinedig braidd.) O'r annwyl, 'r oeddwn i wedi edrych ymlaen heno am noson go dawel yng nghwmni'r Seren. Gresyn 'mod i wedi colli fy nhymer, hefyd. |
| Yn ystod y sgwrs sy'n dilyn, y mae ROLANT yn bur anesmwyth, heb allu setlo'i lawr i wneud dim. Mae SARA erbyn hyn wedi cael pecyn yr hen Feti at ei gilydd. Y mae'n paratoi i fynd allan. |
|
| Sara |
'R ydw i'n mynd â'r ychydig bethe 'ma i'r hen Feti, druan. Mae'n ddrwg gen' i drosti. |
| Rolant |
Y gre'dures! Yr hen ryfel felltith 'ma! Pobol yn hanner llwgu. (Yn gwylltio.) Pam aflwydd y ma'r Person yna mor ddall! |
| Sara |
Da thi, eistedd i lawr, a cheisia anghofio popeth amdano fo a dy hen Jac Glan-y-Gors! Darllen rywbeth arall, 'neno'r dyn... |
| Rolant |
O wel... (Yn mynd at y silff lyfrau.) |
| Sara |
(Wrth ddrws y gegin fach.) Mi bicia'i allan yrŵan, Rolant. 'Fydda' i fawr o dro, os na fydd yr hen Feti'n waeth. |
| Y mae SARA yn mynd. Chwilia ROLANT am lyfr, cymer un a gwna ei hun yn gyfforddus i ddarllen ar y setl wrth y tân, fel ar ddechrau'r chwarae. Ymhen ysbaid gwelir drwy'r ffenestr wyneb JAC GLAN-Y-GORS. Edrycha hwnnw o'i gwmpas yn wyliadwrus, yna y mae'n tapio'n ddistaw ar y ffenestr. Cwyd Rolant ei olwg, ond y mae ei gefn at y ffenestr, ac ni wêl Jac. Dechreua'r tapio drachefn, yn uwch. Trŷ Rolant at y ffenestr, a gwêl wyneb Jac. Neidia ar ei draed, gan sibrwd gyda chryn syndod, "Jac"! Amneidia Rolant arno i ddod i mewn drwy'r cefn, a rhuthra i dynnu llenni'r ffenestr at ei gilydd. Diffodda'r ddwy gannwyll sydd ar y silf-ben-tân, nes bod y llwyfan rhwng tywyll a golau. Yna egyr ddrws y bac, a daw JAC i mewn. Y mae hwnnw'n cario pecyn bychan. Yn ystod rhan gyntaf yr ymgom sy'n dilyn, ymddengys Rolant yn lled anesmwyth, yn edrych o gwmpas yr ystafell yrŵan ac yn y man, a chlustfeinio am unrhyw sŵn dieithr. |
|
| Rolant |
(Yn sibrwd.) Jac! Be ar y ddaear... |
| Jac |
(Ar dop ei lais.) Duwcs mawr, Rolant Huw, 'rois i fraw ichi, deudwch? |
| Rolant |
Sh! Paid â bloeddio! |
| Jac |
Pam? 'D oes yma neb i mewn heblaw chi. Mi fum i'n gwylio'r tŷ 'ma ers meityn am gyfle i lithro i mewn. A phan weles i Mrs. Huw... |
| Rolant |
Be' ydi ystyr hyn, helgwn y gyfraith? |
| Jac |
Ie, gorfod gadael Llundain ar short notice, fel pe tae. Ond mi ges i'r blaen ar y tacle, Rolant Huw! (Yn chwerthin yn galonnog.) Bras-gamu allan o'r tŷ drwy ddrws y bac fel cr'adur o'i go' ulw las, heb ddim ond côt ucha' a'r pecyn 'ma. |
| Rolant |
A dod yr holl ffordd o Lundain? |
| Jac |
Ie. Cymryd f'amser, wrth gwrs, a thrafeilio strictly incognito, fel y brenin a'r byddigions 'ma... (Yn edrych o'i gwmpas ar yr hanner golau.) 'Neno'r dyn, Rolant Huw, be' ydi rhyw d'wllwch fel hyn? |
| Rolant |
O, ofn i rywun dy weld, Jac. |
| Y mae'n cymryd yr unig gannwyll, ac yn croesi i oleuo'r ddwy arall ar y silff-ben-tân. |
|
| Jac |
Dyna welliant! (Yn edrych ar Rolant.) 'R argod fawr, ydech chi wedi dychryn, deudwch? |
| Rolant |
Wel... na, ond mae'n ddrwg gen' i drosot ti, Jac. |
| Jac |
(Yn eithaf hapus.) Pam, yn duwcs? 'D oes dim angen gofidio, Rolant Huw. 'R ydw i'n dechre mwynhau crwydro fel rhyw dramp o le i le. 'Styrio tipyn ar yr hen gorffyn 'ma ar ôl byw yn ddyn respectable yn Llundain! |
| Rolant |
(Yn lled ddifrifol.) Mae'n g'wilydd dy fod ti'n gorfod ffoi oddi cartre' am sefyll dros yr hyn sy'n iawn. |
| Jac |
O wel, rhyw greadur aflonydd 'fum i erioed wyddoch. Dyna pam 'r ydw i'n dal yn hen lanc, efallai. |
| Rolant |
'R wyt ti mewn tipyn o helynt heno. Be' oedd yr achos? Seren tan Gwmwl? |
| Jac |
Ie. Y Llywodraeth a minne'n methu cyd-weld ynghylch cynnwys y llyfr. A 'd oes dim syndod! Mi ddeudis i bethe reit gas amdanyn' nhw. |
| Rolant |
'R oeddwn i'n amau o'r dechre mai i hyn y bydde' hi'n dod. |
| Jac |
Ond gwrandewch! Meddwl na feder yr un wan jac o'r cnafon ddarllen na deall gair o'r Seren. Dim un! Mae'n rhaid fod rhyw Ddic-Siôn-Dafydd wedi prepian arna' i. |
| Rolant |
Rhag c'wilydd iddo, pwy bynnag oedd. Dyna un sgerbwd na fedra' i ei ddiodde' byth... bradwr! |
| Jac |
Wel, 'ddarfu imi ddim aros yn Llundain i ddadlau f'achos. A dyma fi bellach yn ddigon dig'wilydd i ofyn am loches. Noswaith o leia'. |
| Rolant |
 chroeso, Jac. 'R wyt ti'n haeddu gorffwys... mi ge'st amser digon caled, mi'wn. |
| Jac |
(Yn eithaf hapus.) Na, fel arall yn hollol! 'Wyddwn i ddim o'r blaen 'mod i mor boblogaidd yng Nghymru 'ma. |
| Rolant |
(Gydag edmygedd.) Mae'r werin yn dy hanner addoli. |
| Jac |
Ydi. Gwneud ffys dychrynllyd ohono'i lle bynnag 'r o'wn i'n dangos fy wyneb. Digon o fwyd hefyd... (Yn fwy difrifol.) ... a llawer ohonyn' nhw'n hanner lwgu, y cre'duried. |
| Rolant |
Mi fyddi'n berffaith sâff yma, Jac. Hwyrach bod Ifor y bachgen 'ma yn deud y drefn amdanat ti ambell dro, ond mi ofala'i y bydd o yn iawn. Mae pawb yn yr ardal yn cyd-weld â thi, ond un... |
| Jac |
O? A phwy ydi hwnnw, felly? |
| Rolant |
Person y plwy. |
| Jac |
(Yn chwerthin yn galonnog.) Naturiol iawn, wir! Sut greadur ydi hwnnw? Yr hen deip, mi'wn. |
| Rolant |
Ie, efallai. Dim symud arno ar gwestiwn y wladwriaeth a'r Eglwys. Cyfiawnhau'r rhyfel... (Yn dynwared Foster.) "Crwsâd sanctaidd yn erbyn yr i Anghrist"... |
| Jac |
(Yn chwerthin.) Dyna'r teip... i'r blewyn! |
| Rolant |
Ond mae hwn yn llawer mwy galluog na'r cyffredin. Mae o'n ddyn i'w ofni. |
| Jac |
Ofni? 'D oes yr un person plwy dan haul nad ydw i'n deall sut i'w drin. Ydech chi'n cofio hwnnw yng Ngherrig-y-Drudion ers talwm? 'Des i ddim i'w afael o beth bynnag. Druan ohono! (Mae'n chwerthin yn galonnog.) Person dd'udsoch chi, Rolant Huw? Mi ro' i berson iddyn' nhw! |
| Mae'n dal i chwerthin, ac ni all Rolant yntau beidio ag ymuno yn yr hwyl. A phan fo'r chwerthin ar ei fan uchaf, daw JANET FOSTER, merch y Person, i mewn heb gnocio, yn ôl ei harfer. Saif yn sydyn pan wêl pwy sydd yno. Derfydd y chwerthin hefyd yn sydyn iawn. |
|
| Janet |
(Wrth y drws.) O... esgusodwch fi, Mr. Huw, 'wyddwn i ddim fod yma neb dieithr, a mi ddois i mewn heb gnocio fel arfer. |
| Cyfyd y ddau. Rolant yn araf araf, ond Jac ar unwaith, heb anghofio'i foesau da. Mae'n amlwg na ŵyr Rolant druan beth i'w wneud â'r sefyllfa newydd hon. Wedi edrych o un i'r llall yn ddigon ffwndrus, dywed yn drwsgl braidd: |
|
| Rolant |
(Yn cyflwyno Janet.) Y... y... dyma Miss Foster. (Yn cyflwyno Jac.) D... Dyma Mr.... Mr.... Williams! |
| Jac |
(Yn mwynhau'r sefyllfa ddiddorol.) Sut yr ydech chi, Miss Foster? (Yn ymgrymu'n foesgar.) |
| Janet |
Yn dda iawn diolch, Mr.... Mr. Williams, yntê? |
| Jac |
Ie siŵr. Mr. Williams. Yntê, Rolant Huw? |
| Rolant |
(Yn lled ffwndrus o hyd.) Y... ie... Mr. Williams. |
| Janet |
Wel, gwell fyddai i mi fynd, 'r wy'n meddwl. Galw i weld Mrs. Huw wnes i, ond gan nad yw yma... |
| Rolant |
(Yn gweld mymryn o obaith.) Wel ie, am wn i... yn wir. |
| Jac |
(Ar ei orau yng ngŵydd y rhyw deg.) Mynd, ddywed'soch chi, Miss Foster, a chwithau newydd gyrraedd? Dim o'r fath beth! 'R ydw i'n synnu atoch, Rolant Huw. Nid fel hyn y mae ymddwyn at young ladies yr ardal, yn siŵr i chi. Swil? A chwithe'n ŵr priod? |
| Janet |
(Yn gwenu.) Hen lanc ydych chwi, mae'n amlwg, Mr. Williams. |
| Jac |
Hen lanc? Wel... ie. Ond 'd ydw i ddim mor hen â hynny, 'chwaith, nag ydw, Rolant Huw?... (Y mae'n ei bwnio i ofyn i Janet eistedd.) |
| Rolant |
(Heb fymryn o frwdfrydedd.) Wel... y... eisteddwch am funud, Janet. |
| Jac |
Janet? Enw swynol dros ben. Mi fedrwn i nyddu pwt o englyn am "Janet"... |
| Janet |
'R ydych chwi'n fardd felly, Mr. Williams? |
| Jac |
Rhyw dalcen slip hwyrach. Ond cofiwch, pe cawn i destun teilwng i'm symbylu... |
| Rolant |
(Yn newid y stori ar unwaith.) Mae Mr.... y... Williams a minnau yn hen gyfeillion, Janet. 'R oeddwn i'n adnabod ei dad yn dda erstalwm. Mae Mr. Williams ar ymweliad â mi, fel hyn... |
| Drwy'r adeg, hyd at ei exit y mae Rolant yn lled aneswyth ac anghyfforddus yn ystod y sgwrs rhwng Janet a Jac. Ond y mae'r ddau yna yn mwynhau pob moment ohoni. Dylai'r ddau ddangos hyn yn glir, er mwyn datblygu'r gomedi. |
|
| Janet |
O, wyddwn i ddim eich bod yn disgwyl ymwelydd, Mr. Huw. |
| Rolant |
Wel na, rhyw... y... wneud ei feddwl i fyny'n sydyn wnaeth Mr. Williams, yntê? (Yn troi at Jac.) |
| Jac |
Ie, mi synnech pa mor sydyn, Miss Foster. A dod yma ar garlam gwyllt. |
| Janet |
Rhyw flying visit, fel pe tae... |
| Jac |
(Yn chwerthin yn galonnog.) Go dda! Dyna daro'r hoel ar ei phen! Flying visit! |
| Janet |
Mae'n amlwg nad ydych yn gadael i'r hen ryfel 'ma effeithio rhyw lawer arnoch, Mr. Williams. Gwneud y gorau o'r gwaethaf? |
| Jac |
Wel ie, fe allai fod yn waeth arnaf, coeliwch fi. |
| Janet |
Gallai yn siŵr. Mae hi'n amser cyfyng arnom. Byddaf yn gofyn i mi fy hun weithiau a oes rhaid i ddynion ryfela? |
| Jac |
Eithaf cwestiwn. Mi fum innau'n ei ofyn hefyd lawer tro, onido Rolant Huw? |
| Rolant |
Wel do... am wn i... wir. |
| Janet |
Mae un Cymro o leiaf yn datgan yn gryf mai peth ffôl a phechadurus yw rhyfela. |
| Jac |
O? A phwy ydi'r creadur hwnnw, tybed? |
| Janet |
Jac Glan-y-Gors. |
| Y mae Rolant a Jac bron â chael eu taro'n fud gan syndod. Ond dywed y ddau o'r diwedd, bron gyda'i gilydd: |
|
| Y Ddau |
P... p... PWY? |
| Janet |
(Yn eithaf siriol.) Jac Glan-y-Gors. Mi glywsoch sôn amdano yn siŵr, Mr. Williams? |
| Jac |
O do, coeliwch fi! Gryn dipyn! |
| Janet |
Ac yr ydych fel finnau wedi darllen ei Seren ian Gwmwl? |
| Jac |
O do... lawer gwaith. |
| Janet |
Llyfr eithaf diddorol, wrth gwrs, er nad oes rhyw lawer o polish yn perthyn iddo. |
| Jac |
(Braidd yn siomedig.) Polish? |
| Janet |
Ie, ond beth a ellir ei ddisgwyl oddi wrth ddyn cymharol anwybodus? |
| Jac |
Y... y... anwybodus? |
| Janet |
Heb gael manteision bore oes wyddoch, ond yn gwneud yn rhyfedd er hynny. |
| Jac |
Ie'n wir, chwarae teg i'r creadur! |
| Janet |
Ond cofiwch, ar y cyfan 'r wy'n cyd-weld â syniadau'r awdur. |
| Jac |
(Yn llawen unwaith eto.) Da iawn. Mi allaf finnau ddweud cymaint â hynny. |
| Janet |
Ond fel dyn diwylliedig, Mr. Williams, byddwch yn cyd-weld â mi fod ei wybodaeth o fywyd yn bur arwynebol. |
| Jac |
O, yn wir? |
| Janet |
Yn hynod felly. Dweud llawer peth digon chwerw ac annheg, yn enwedig am yr offeiriaid. |
| Jac |
Wel ydi, efallai. Ond ma'r cnafon yn haeddu pob gair, Miss Foster. Mae'n hen bryd i rywun ymosod ar y tacle! |
| Janet |
Ond y mae hi ar ben arno, druan. |
| Jac |
Pam? |
| Janet |
Clywais yn y pentref heno iddo orfod dianc yn ddi-seremoni o Lundain, a chyrraedd Cymru. Mae cryn gyffro yma ynghylch y peth. |
| Jac |
O wel, fe ŵyr Jac sut i edrych ar ei ôl ei hun, wyddoch. |
| Janet |
Gobeithio'n wir. Hei lwc na chaiff yr un offeiriad afael ynddo. |
| Jac |
(Yn chwerthin yn galonnog.) Wel ie, yntê? Yn enwedig os ydi o yn y cyffinie yma. Wyddoch chi be', Miss Foster, ma' Rolant Huw yn dweud fod person y plwy' yma yn ddyn caled gynddeiriog, heb ronyn o ras. |
| Janet |
(Yn swynol iawn.) Felly'n wir! |
| Jac |
Ydi. Efallai eich bod yn ei 'nabod yn well na mi. |
| Janet |
Wel, synnwn i ddim, wyddoch. |
| Jac |
'Sgerbwd o ddyn ydi o, yn ôl Rolant Huw... |
| Janet |
Trueni fyddai i Jac Glan-y-Gors fynd i afael dyn felly, onid e? (Yn codi.) Mae'n rhaid imi fynd adre'n ôl, wyddoch. Esgusodwch fi, Mr. Huw, ydi'r pecyn yr addawodd Mrs. Huw ei adael imi wrth law? Dillad, 'r wy'n credu. |
| Rolant |
Mae Sara wedi mynd ag un pecyn i'r hen Feti... |
| Janet |
Na, nid hwnnw, ar gyfer rhywun arall. |
| Rolant |
Wel, 'rhoswch chi, 'rŵan. |
| Mae'n mynd o gwmpas yr ystafell, ac edrych yng nghwpwrdd y dresel, etc., tra y sieryd y ddau arall. |
|
| Janet |
(Yn swynol.) Wel, Mr. Williams, 'r wy'n falch imi gael sgwrs â chwi, er nad ydym yn cyd-weld yn hollol ynglŷn â'r gwalch Jac Glan-y-Gors yna. |
| Jac |
O peidiwch â gadael i'r cradur hwnnw boeni gormod arnoch, Miss Foster. |
| Janet |
Efallai na welaf mohonoch eto. Byddwch yn ein gadael yn lled fuan, mae'n siŵr. |
| Jac |
(Yn edrych braidd yn hurt arni.) Gadael? |
| Janet |
Flying visit i ryw bentref arall efallai, pwy a ŵyr? (Edrycha Jac yn synn arni.) |
| Rolant |
(Wedi gorffen chwilio.) Na Janet, 'fedra'i weld yr un pecyn yn unman... |
| Janet |
O? Dyna beth od. Efallai iddi ei adael yn y llofft, Mr. Huw. A fyddai'n ormod gennych fynd i chwilio yno? Os gwelwch yn dda. |
| Rolant |
Ar bob cyfrif, Janet. 'Fyddai'r un dau funud. |
| Wedi i Rolant fynd allan ceir distawrwydd am ennyd neu ddau. Yma dywed Janet yn eithaf swynol: |
|
| Janet |
Wel... JAC GLAN-Y-GORS! |
| Jac |
(Yn ffugio syndod.) Jac Glan-y-...? (Yn gweld wyneb Janet, a sylweddoli mai ofer pob protest.) 'R oeddech chi'n gwybod, drwy'r amser? |
| Janet |
(Yn dawel.) O'r dechrau cyntaf. 'R wy'n cofio eich gweld un tro yn rhywle. Nid ydych yn ddyn hawdd ei anghofio... |
| Cyflyma'r tempo yn sydyn. Sieryd Janet yn gyflym mewn 'stage whisper', gan dorri'r brawddegaw'n gwta, ond pob gair a ddywed yn dangos ei bod o ddifrif calon. |
|
| Janet |
Gwrandewch! 'D oes dim moment i'w golli... 'r ydych mewn perygl dybryd. Ewch ar unwaith! Er mwyn Rolant Huw a'i wraig... ac er eich mwyn chwithau. Peidiwch oedi... 'r wy'n crefu arnoch... |
| Jac |
Ond Miss Foster, pam yr ydych... |
| Janet |
Mae gennyf ormod o feddwl ohonoch... fel dyngarwr... i'ch gweld yn mynd i'r ddalfa... yma o bob man... Daw Mr. Huw yn ôl toc heb ei becyn. Rhaid oedd cael gwared ohono er mwyn eich rhybuddio. Ond ewch ar unwaith! Mae gennyf ofn amdanoch... ofn. |
| Daw Rolant yn ôl. |
|
| Rolant |
Mae o'n beth od, Janet, ond 'fedra'i yn fy myw da... |
| Janet |
(Yn hollol fel pe bai dim wedi digwydd.) Peidiwch â thrafferthu, Mr. Huw. Gallaf alw eto, efallai. Diolch yn fawr. (Wrth y drws.) Wel, noson dda, eich dau. Efallai na chewch amser i alw acw, Mr. Williams. Gresyn! Byddai fy nhad yn falch o'ch cael dan ei do. Ond os ydych am alw, cofiwch yr address... Y Vicarage! (Y mae'n mynd allan gan wenu'n siriol.) |
| Jac |
(Fel pe wedi ei syfrdanu, bron.) Merch y person! |
| Rolant |
Ie. Biti dy fod ti wedi dweud... |
| Jac |
(Yn dal i edrych tua'r drws.) Biti? Mae'n llawer mwy na hynny; pe bai chi ond yn gwybod. |
| Rolant |
(Ei dro ef yw bod yn llawen.) Diolch i'r nefoedd nad oedd hi'n sylweddoli pwy oeddet ti, Jac! "Mistar Williams"! Mi fum i'n glyfar yn meddwl am hwnna! |
| Jac |
(Yn hanner breuddwydiol.) Yn goblyn o glyfar, Rolant Huw. |
| Rolant |
(Yn chwerthin.) Do, yn wir. |
| Jac |
(Â'i feddwl ymhell, a dal i edrych tua'r drws.) "Janet" ddywed'soch chi oedd ei henw hi, yntê? |
| Rolant |
Wel ie... ond... |
| Jac |
(Yn freuddwydiol eto.) Janet! "Nid adwaen, iawn yw dwedyd, Weithian ei bath yn y byd." |
| Rolant |
(Wedi ei synnu.) 'Neno'r dyn, be' sy'n bod? Wyt ti'n sâl? |
| Jac |
(Yn hynod o dawel.) Efallai fy mod i, Rolant Huw... yn sâl. |
| Daw Jac ato'i hun yn sydyn. Cyflyma'r tempo ar unwaith. Sieryd Jac yn gyflym, ac y mae o ddifrif am unwaith. Darfu'r cellwair. |
|
| Jac |
Rolant Huw, 'rhaid imi ffoi ar unwaith! |
| Rolant |
Ffoi? |
| Jac |
'D oes dim aros i fod! |
| Rolant |
Ofn yr hen Foster? |
| Jac |
Na. Mae pethau'n waeth nag a feddyliwch... |
| Rolant |
'Neno'r dyn, Jac... |
| Jac |
(Yn dechrau byrlymu.) Histeria gwallgof drwy'r wlad yn erbyn pawb sy'n sôn am heddwch... neu gondemnio rhyfel. Tom Paine... mi glywsoch am hwnnw? |
| Rolant |
Wel do... ond... |
| Jac |
(Yn dal ati.) Bwgan mawr y Llywodraeth! Mae arnyn' nhw ei ofn. Llosgi ei lun... hyrddio pawb i garchar sy'n darllen neu werthu ei lyfrau! Sbiwyr ar bob cornel stryd yn gwrando ar bobl yn siarad... Reign of Terror! Nid yn Ffrainc, ond yn y wlad hon! Ie, yng Nghymru! |
| Rolant |
Ond beth sydd a wnelo Tom Paine... |
| Jac |
Y fi ydi Tom Paine Cymru! A ma' nhw ar fy ôl! 'D oes dim dinas barhaus bellach i awdur Seren tan Gwmwl. |
| Rolant |
Twt lol Jac, 'r wyt ti'n eitha' sâff yma... |
| Jac |
Nac ydw'! A chofiwch hyn... cyn bo hir bydd carchar ac erlid yn aros pawb sy'n darllen neu werthu'r Seren, heb sôn am roi lloches i'r awdur! Na,mae hi ar ben... |
| Y mae'n cydio yn ei bac, ac ar gychwyn allan pan y daw Sara ac Ifor i mewn. Arafa'r tempo. |
|
| Sara |
(Heb weld Jac eto.) Yr hen Feti, druan! Mae hi ar ben arni... (Yn gweld Jac.) Helo, pwy ydi'r dyn diarth 'ma? |
| Rolant |
(Yn bur ffwndrus.) Y... y... 'd wyt ti ddim yn 'i 'nabod o, Sara? |
| Ifor |
(Ar unwaith, ac yn eithaf siriol.) 'R ydw i yn ei adnabod. Mr. John Jones o Lan-y-Gors, yntê? |
| Jac |
Wel, ie siŵr. |
| Ifor yn croesi at Jac, ac yn estyn ei law iddo. Mae rhyw golyn yng nghynffon pob ymadrodd o eiddo Ifor yma, ond ymddengys yn eithaf siriol a chyfeillgar: |
|
| Ifor |
Y mae'n dda gennyf gwrdd â chwi, Mr. Jones! Dyn y mae llawer o sôn amdano y dyddiau hyn. |
| Sara |
Wel, 'da i byth o'r fan'ma! Jac Glan-y-Gors! Ond be'ar y ddaear... |
| Rolant |
Mae Jac ar ymweliad â'r pentref, ac wedi galw... |
| Jac |
(Yn cellwair unwaith eto.) Deudwch y gwir, da chi. Wedi gorfod dianc o Lunden ydw i, Mrs. Huw. |
| Ifor |
Ie, clywsom stori yn y pentref eich bod wedi cyrraedd Cymru. |
| Sara |
Dyn a helpo di, Jac! Ond mi gadwn ni chwarae teg iti yma. |
| Rolant |
Na, mae'n rhaid i Jac fynd ar unwaith. |
| Sara |
'Rheswm annwyl, mor fuan â hynny? |
| Ifor |
(Yn wên i gyd.) 'D oes dim brys! Mi garwn i eich gweld yn aros am ychydig, yntê 'nhad? |
| Rolant |
(Wedi ei synnu braidd.) Wel, chware teg iti Ifor, ond... |
| Ifor |
Mae hwn yn achlysur pwysig iawn. Bydd sôn am ymweliad y gwron o Lan-y-Gors... |
| Rolant |
Yn anesmwyth.} Na... mae Jac ar gychwyn... |
| Ifor |
(Yn dal ati.) 'R wy'n siŵr y gallwch aros am sbel, Mr. Jones, i gael y croeso y mae dyn fel chwi yn ei haeddu. |
| Jac |
Na, rhaid symud. Lle mae fy nghôt i, deudwch? A'r pac? 'Chydig iawn o luggage sydd gan rhyw dramp fel fi, wyddoch! (Yn symud at y drws canol.) 'D oes gen' i ddim ond diolch... |
| Clywir cnocio awdurdodol ar y drws canol. Cyflyma'r tempo ar unwaith. |
|
| Rolant |
(Mewn cyffro.) Pwy sy' 'na, tybed? |
| Jac |
Rolant Huw, 'r ydw i'n adnabod y sŵn curo yna yn rhy dda! |
| Cnocio eto, a llais: "Agorwch, yn enw'r Brenin!". |
|
| Sara |
Y Brenin! Bobol bach, be' wnawn ni, deudwch? |
| Jac |
(Yn hollol ddi-gyffro.) A ma' nhw wedi cyrraedd i unwaith eto? 'D ydw i ddim yn aros am y tacle! Drws bac amdani, fel arfer! (Yn chwerthin.) |
| Mae Jac yn camu at y drws hwnnw, ond saif Ifor ar ei ffordd, â'i gefn at y drws. |
|
| Ifor |
(Wedi gorffen 'actio' bellach.) Ara' deg, John Jones o Lan-y-Gors,... bradwr! |
| Cyffro, a'r cnocio yn dal. |
|
| Rolant |
(Bron wedi ei syfrdanu.) Ifor, beth yw hyn? |
| Ifor |
Mae hi'n rhy hwyr, Jac Glan-y-Gors. Mae'r Milishia o gwmpas y tŷ. 'D oes dim dianc y tro yma! |
| Jac |
(Yn cellwair.) Milishia? Wel, wel. Hen ffrindie! |
| Cnocio eto, a llais Mr. Foster i'w glywed. |
|
| Rolant |
Dyna Hugh Foster, |
| Jac |
Wel, Rolant Huw, agorwch y drws... led y pen! |
| Rolant |
Mae'n ddrwg gen' i am hyn, Jac... |
| Egyr y drws, a daw Mr. Foster i mewn. Dilynir ef gan Capten Rogers, swyddog ym Milishia Sir Ddinbych. |
|
| Rolant |
Beth yw ystyr hyn, Mr. Foster? |
| Foster |
Gwaith y Brenin. (Yn cyfeirio at Jac.) Hwn yw eich dyn, Capten Rogers. |
| Rogers |
Ai chwi yw John Jones, yn enedipol o Lan-yGors, plwyf Cerrig-y-drudion, a ddihangodd o Lundain rhyw dair wythnos yn ôl? |
| Jac |
(Yn ddigon hapus.) Ie, yn duwcs... pam? |
| Rogers |
Mae gennyf awdurdod i'ch dwyn i'r ddalfa. Rhoddwyd gwarant i bob swyddog Milishia yn y sir hon wedi i chwi ddianc o Lundain. Rhoddwyd hefyd bris am eich dal... pris uchel, Mr. Jones. |
| Foster |
A llawenydd yw canfod mai un o'r plwyf hwn a fu'n gyfrwng i ddal y bradwr. |
| Rolant |
(Yn edrych ar Ifor gyda dirmyg.) A gwyddom erbyn hyn pwy ydyw. |
| Foster |
Y mae'n haeddu pob clod, Mr. Huw. Rhoes ar ddeall inni ei fod yma. Gwelodd ef yn ceisio cyfle i lithro'i mewn. Yn unol â'm dyletswydd, deuthum â Capten Rogers a'i wŷr yma ar unwaith. |
| Rolant |
(Wrth Ifor.) Ti, felly, bia'r clod am hyn! |
| Ifor |
(Yn wawdlyd.) O ie! Y fi, mab Rolant Huw, y gŵr parchus! |
| Rolant |
(Ar fin torri i lawr.) Fy mab i fy hun yn bradychu ei deulu... bradychu fy nghyfaill! Ac yn cymryd arno ei fod yn falch o'i weld... |
| Ifor |
Wrth gwrs! Er mwyn ei gadw yma nes deuai'r Milisbia. (Yn llawn ymffrost histeraidd.) Wel, fe lwyddais! Dyna fi o'r diwedd wedi gwneud rhywbeth gwerth sôn amdano! Y fi... Ifor... nad oedd neb yn meddwl y gallwn i... |
| Rolant |
'D oes dim enw yn bod ar y weithred ffiaidd yma... |
| Foster |
'R wyf fi yn dal ei bod yn ganmoladwy. Ac o'r herwydd, caiff Ifor glod a mawredd... |
| Rolant |
(Yn ymollwng i'w gadair.) Na, melltith a gwawd! |
| Sara |
(Yn ceisio'i gysuro.) Rolant bach, paid â theimlo fel yna... |
| Foster |
(Mor galed ag erioed.) Dyletswydd pob un ohonom heddiw ydyw rhoi ei wlad o flaen popeth arall... hyd yn oed ei deulu... |
| Jac |
Ac o flaen yr efengyl! |
| Foster |
Dyna ddigon. Eich tynged chwi fydd mynd i Ruthun yng nghwmni'r Milishia. |
| Rolant |
(Yn drist, o'i gadair.) Mae'n ddrwg gen' i am hyn, Jac... |
| Foster |
Tewi a fyddai orau i chwithau, Mr. Huw. Y mae rhoi lloches i elyn y wladwriaeth ar adeg rhyfel yn drosedd. Gall fod yn gyfyng arnoch... |
| Jac |
(Yn tanio.) Mae'n hollol ddi-euog, Mr. Foster! Byddai ei gosbi yn gam dybryd... |
| Foster |
A oes raid imi dderbyn cyngor gan fradwr ac anffyddiwr? Y mae'n amser symud, Capten Rogers... |
| Rogers |
Dewch, Mr. Jones... |
| Ac fel yr â Capt. Rogers i gymryd gafael yn Jac, clywir lleisiau'r Milishia oddi allan, ac hefyd lais arall. Egyr drws, a daw JANET i mewn yn frysiog. Hawdd gweld bod rhywbeth anghyffredin wedi peri iddi frysio yno. |
|
| Ifor |
Janet! (Y mae cyffro'r lleill hefyd yn amlwg.) |
| Foster |
Beth yw hyn, Janet? Nid oes a wnelo... |
| Janet |
(Yn dawel, ond pendant.) Y fi sydd i benderfynu hynny. Deuthum i wybod fod rhywbeth ar droed yma. Beth ydyw? |
| Foster |
Gwaith y Brenin. |
| Janet |
Pa waith? |
| Jac |
A pha frenin? |
| Foster |
Ewch yn ôl, Janet, os gwelwch yn dda. |
| Janet |
Ni symudaf gam nes cael gwybod beth sy'n digwydd yma. |
| Ifor |
(Yn ymffrostgar eto.) 'R yden ni wedi dal Jac Glan-y-Gors! Gelyn penna'r wladwriaeth. Bradwr! Anffyddiwr! |
| Janet |
Ac yr ydych am ei daflu i garchar? |
| Foster |
Dyna'm dyletswydd. |
| Janet |
Y mae rhywun wedi ei fradychu. Pwy? |
| Foster |
Nid bradychu, Janet, ond gwneud ei ran dros ei wlad a'i Dduw. Am hynny, fe genir clod Ifor... |
| Janet |
(Gyda syndod.) Ifor? |
| Rolant |
Ie... fy mab i fy hun... |
| Jac |
(Yn ceisio cyfiawnhau Ifor.) Gadewch lonydd iddo. Gwneud ei ddyletswydd oedd y bachgen... |
| Janet |
(Yn fwy tosturiol na dim arall.) O Ifor, Ifor, yn bradychu ffrind eich tad... a'ch teulu... |
| Ifor |
Dyna fy nyletswydd, yn ôl Mr. Foster! Ond pam 'r ydech chi yn ymddwyn fel hyn, Janet? (Yn histeraidd.) Er eich mwyn chi y gwnes i hyn... |
| Janet |
Er fy mwyn i, Ifor? Bradychu... |
| Ifor |
I'ch plesio chi, Janet... a Mr. Foster. Meddwl y byddai hynny yn help i mi eich... |
| Foster |
Gweithred nobl ydoedd, Ifor. |
| Rolant |
(Yn codi.) Nage, gwaith bradwr! 'D oes arna'i byth eisiau ei weld eto! |
| Sara |
Rolant, paid da thi... |
| Ifor |
(Wrth y drws canol.) Mae pawb yn f erbyn i! 'D ydw i byth yn iawn! 'R ydw i wedi cael hen ddigon arnoch chi i gyd... hen ddigon... |
| Yn mynd allan gan floeddio'r geiriau yn histeraidd. |
|
| Sara |
(Yn mynd ar ei ôl.) Ifor... 'y 'machgen annwyl i... |
| Saib am ennyd neu ddwy. |
|
| Foster |
Capten Roger s... |
| Janet |
(Yn bendant iawn.) Arhoswch! |
| Foster |
(Yn ddi-amynedd.) Wel... beth sy'n bod? |
| Janet |
Rhywbeth y mae'n rhaid imi ei ddweud wrthych. |
| Foster |
Ewch ymlaen. |
| Janet |
Ond nid o flaen Capten Rogers. |
| Foster |
Pam hynny? |
| Janet |
Yr wyf o ddifrif. Capten Rogers, a fyddwch chwi cystal â mynd allan am funud neu ddau? |
| Foster |
O'r gorau, Janet. Capten Rogers? |
| Â'r Capten allan. |
|
| Foster |
Wel, fy merch i, beth ydyw? |
| Janet |
(Yn ddigon tawel.) Dim ond hyn. Os ewch â'r dyn hwn i garchar, rhaid i chwi f'anfon innau hefyd. |
| Foster |
Nid ydych o ddifrif... |
| Janet |
Ni fum erioed mor sicr. |
| Foster |
(Gyda braw.) Yn enw rheswm, pam? |
| Janet |
Am fy mod o'i blaid, yn coleddu yr un syniadau am ryddid a chyfiawnder... |
| Foster |
(Wedi ei syfrdanu.) Janet! Mae hyn yn beth difrifol. Bradychu eich teulu! |
| Janet |
Efallai yn wir. Ond nid fy nghrefydd a'm cydwybod. |
| Foster |
Cydwybod! Ffolineb merch ddi-brofiad wedi ei swyno gan syniadau rhigymwr cefn gwlad! (Yn wawdlyd.) Disgybl i hwn, yn wir! |
| Janet |
Ie. Ac os anfonwch ef i garchar, rhoddaf finnau fy hun i fyny i'r awdurdodau yn Rhuthun fel dilynydd Jac Glan-y-Gors. |
| Jac |
'D oes dim rhaid i chwi wneud hynny, Miss Foster. (Wrth Foster.) Dowch, syr, galwch ar Capten Rogers. |
| Foster |
Ie... wel... y... (Y mae'n cychwyn at y drws.) |
| Janet |
'R wy'n benderfynol! Gollyngwch ef, a 'r wy'n addo na fydd yn aros o fewn y plwy hwn. Ond os anfonwch ef i Ruthun... |
| Foster |
Fy merch i fy hun yn fy herio! Yn troi'n fradwr! |
| Janet |
Ydwyf, ond gyda chydwybod dawel... |
| Jac |
Ni allaf ganiatâu hyn, Miss Foster. |
| Janet |
Nid y chwi sydd i benderfynu bellach. |
| Foster |
Ffolineb yw hyn! |
| Janet |
(Gan edrych ar Jac gydag edmygedd.) Efallai. Ond hefyd peth bendigedig a hyfryd. (Yn mynd at ei thad, ac yn newid ei thôn.) Ond a ellwch chwi oddef gweld eich unig ferch... cannwyll eich llygad... yn mynd i garchar? Yn syrthio i ddwylo Milishia Sir Ddinbych? |
| Foster |
(Wedi ei frifo.) Janet, yn enw Duw peidiwch â rhoi'r dewis hwn i mi. |
| Janet |
(Yn gadarn.) Dyna'r dewis. |
| Foster |
Fy merch i... er mwyn popeth... |
| Janet |
Ac nid oes symud arno! |
| Foster |
(Yn teimlo i'r byw, ond o dan orfod i ildio.) Dewis ofnadwy yw hwn. Yr ydych yn gofyn llawer gennyf, mwy nag a ofynnwyd imi erioed. Ni wyddwn eich bod yn coleddu'r syniadau newydd hyn. Mae hi'n anodd... yn anodd gweithredu'n groes i'm hargyhoeddiad. Ond... (Gydag ochenaid.) Ni allaf byth eich gweld yn mynd i afael... |
| Janet |
Fe geidw Mr. Jones ei ran yntau o'r telerau. |
| Jac |
Nid oes dewis i mi, druan! |
| Foster |
Bydded felly. Ond beth a ddywedaf wrth Capten Rogers? |
| Janet |
Dywedwch a fynnwch wrtho. Yr ydych yn ŵr o ddylanwad ac awdurdod. Ond anfonwch y Milishia i ffwrdd yn ddioed. |
| Foster |
O'r gorau, Janet. Mr. Huw, carwn i chwi ddod allan gyda mi i siarad â'r swyddog... |
| Y mae'n troi at Jac, a cheisio'i orau i ymddangos mor ddi-gyffro ag y sydd modd. |
|
| Foster |
Mr. Jones, y mae... y... wel... yr amgylchiadau yn caniatâu i chwi fod yn rhydd... i adael y plwyf hwn heb oedi. Ond cofiwch, nid oes gennyf unrhyw awdurdod o'r tu allan i'm plwyf fy hun. Dyna'r... telerau. |
| Jac |
Diolch, syr. Byddaf yn siŵr o lynu wrthynt. |
| Foster |
O'r gorau. (Yn foesgar, ond "pell".) Noson dda i chwi, Mr. Jones. A gawn ni fynd, Mr. Huw? |
| Mr. Foster a Rolant yn mynd allan. Saib fer. |
|
| Jac |
Janet... a gaf fi eich galw felly? |
| Janet |
Cewch... Jac. |
| Jac |
A oedd raid i chwi wneuthur hyn? |
| Janet |
Oedd. Y mae gennyf gymaint o feddwl o... |
| Jac |
Jac Glan-y-Gors? |
| Janet |
Efallai'n wir! |
| Jac |
(Yn frysiog a byrbwyll, yn ei anghofio'i hun am foment.) Janet, dowch gyda mi, i wynebu'r dyfodol law yn llaw! 'R ydych chwi'n perthyn i rengoedd Rhyddid... yno mae'ch lle... (Yn cofio'r "telerau".) Na, nid oes gennyf hawl bellach i ofyn am hyn... y telerau! |
| Janet |
Na, Jac. 'R wyf wedi addo mai fel arall y mae hi i fod. Yma y mae fy lle i. Gallaf wneud llawer... dylanwadu ar fy nhad, a cheisio dod â rhyw gymaint o heulwen i drueiniaid tlawd y pentref hwn. |
| Jac |
Gallwch, Janet. |
| Janet |
Ac Ifor, druan. Rhaid ceisio'i helpu yntau. Yma y mae'n rhaid imi aros. |
| Jac |
Ie. |
| Janet |
Ond daliwch i ymladd, Jac. Byddaf gyda chwi yn y frwydr. Cadwch eich golwg ar y Seren... Wel, dyma fi'n mynd... |
| Y mae Jac yn ymgrymu i gusanu ei llaw. Yn sydyn, tynn hi ato'i hun, a chusana'r ddau ei gilydd. Y maent yn ymwahanu, ac â Janet at y drws. |
|
| Janet |
(Wrth y drws.) Nos da, Jac. Cofiwch am y Seren. |
| A chyn iddi fynd allan, dywed yntau'n dawel wrthi. |
|
| Jac |
Ond heno, Janet, y mae fy Seren i... dan gwmwl... |
| LLEN |